Iwiny - powiat bolesławiecki

vor 1945 Mittlau - Kreis Bunzlau

Kościół p.w. św. Krzyża, kaplica cmentarna obok świątyni oraz epitafia na ścianach świątyni.

Pałac w Iwinach i fragment zabudowy gospodarczej dawnego majątku.

Zakłady Górnicze Konrad "Mittlau-Grube".

Autor fotografii Eckhard Huth z Drezna.

Zarys historyczny wsi Iwiny

Wieś Iwiny – niemiecka nazwa Mittlau, leży przy Bobrzycy, 12 km na południowy wschód od Bolesławca. Dawniej Iwiny podzielone były na trzy części: Ober Mittlau, Mittel Mittlau i Nieder Mittlau, czyli części Górną (południową), Średnią i Dolną (północną). Jak możemy zauważyć, wyznacznikiem tych nazw był bieg Bobrzycy, czyli część wsi położoną w górnym biegu potoku nazywano górną, zaś w dolnym biegu odpowiednio- dolną. Po wojnie podział ten nie został na stałe zachowany i całą osadę nazywano oficjalnie Iwiny. Niemniej niektóre fragmenty wsi otrzymały nowe polskie nazwy. I tak, leżąca na wschód od folwarku, przy wzniesieniu zwanym niegdyś Kaninchen Berg, stara kolonia Klararuh – została nazwana nie wiadomo dlaczego Bradzików, zaś północna część wsi- Mielczany, co miało chyba jakiś fikcyjny związek fonetyczny z dawnym Mittlau.

Pierwszy raz wymieniono wieś w roku 1346 – Mitelaw, w 1387 zwana Mittelow (Metelow), w 1407 roku Myttelow, w 1426 Mittelaw, 1490 Mittelau. Nazwa składa się z dwóch części. Z germańskiego imienia Mitilo i przyrostka Au, błędnie zapisanego w 1346 w formie – aw. znaczyło to tyle, co Błonie - Mitila. Gwarowo mówiono na wieś Mittl. Powojenna nazwa Iwiny zupełnie nie odpowiada historycznej etymologii.

Osada Iwiny swoje powstanie zawdzięcza przebiegającemu szlakowi komunikacyjnemu Bolesławiec - Złotoryja. Jak mówi podanie, tutaj właśnie podróżujący organizowali sobie pośród gęstego lasu porastającego niegdyś te tereny grupowy odpoczynek, chcąc zapewnić sobie nawzajem bezpieczeństwo i uchronić się przed napadami rabusiów.
W dawnych czasach do miejscowej posiadłości rycerskiej, będącej książęcą domeną należały Górny Folwark (Obervorwerk) i Średni Folwark (Mittelvorwerk) oraz jedna gorzelnia. W tym czasie nie był jeszcze wymieniany w źródłach Dolny Folwark.
Z dokumentu datowanego na dzień 25 maja roku 1346 Hans von der Warte otrzymuje w lenno od księcia Bolka II Wartę i właśnie Iwiny. Na dokument informujący o tym natrafił w archiwum zamkowym w Warcie Bolesławieckiej Johann G. Bergamann.
W spisie miejscowości z roku 1387 wymienione były również Iwiny, pisane jako Mittelow.

Kolejnym, wspomnianym przez źródła właścicielem dóbr w Iwinach był Kunze von Zedlitz, wymieniony w przechowywanym niegdyś w bolesławieckim ratuszu dokumencie, wystawionym w poniedziałek „nach Sonntag Jubilate" 1496 roku. W nim to zatwierdzał on sprzedaż połowy swojego wielkiego stawu Krzysztofowi Rupprechtowi z Raciborowic. Mniej więcej w tym czasie miejscowe dobra zostały podzielone na dwie części i trafiły w ręce innych właścicieli, przy czym taki stan nie trwał zbyt długo, gdyż gdzieś na początku wieku XVI posiadłość trafiła w ręce rodziny von Hoeke.

Z 1528 roku pochodzi pismo przechowywane niegdyś w Archiwum Prowincji we Wrocławiu, w którym Nickel Hogke - miejscowy dziedzic przekazywał dobra w dożywocie swojej żonie Jadwidze. Członkowie tej rodziny, którzy utworzyli kilka linii, posiadali w Iwinach rozmaite prawa i majętności. W roku 1540 Hans Hogke przekazał swojej żonie Annie wszystko, co posiadał w Iwinach, następnie rok później Jakub Hogke przekazał Jerzemu Hogke 4 chłopów, zaś w 1544 roku tenże Jakub scedował na dożywocie swojej żonie Elżbiecie, z domu Stiebitz całe Iwiny.

Historycy niemieccy cytują rejestr rycerski przechowywany niegdyś na Zamku w Książu. Dzięki niemu można było się dowiedzieć o poszczególnych właścicielach majątków na terenie księstwa świdnicko - jaworskiego. Zgodnie z nim, w roku 1550 w Iwinach jako właściciele występują następcy Jakuba i Hansa von Hocke. W 1556 roku syn tego ostatniego, również Hans von Hocke przekazuje bratu Nicolowi swoją część spadku po rodzicach. W 1564 roku Jakub von Hocke przekazuje synowi Nicolowi swoje prawa co do lenna kościelnego i karczmy w Iwinach. W roku 1588 Wacław Hocke z Nieschwitz był wspólnie z żoną Urszulą, z domu Blankstein posiadaczem Iwin. W jednym z dokumentów z 1591 roku, dotyczących jego młodszej siostry Barbary, Krzysztof von Hocke występuje jako właściciel tutejszej posiadłości.

W dawnym archiwum miasta Bolesławca znajdował się dokument z 1610 roku, w którym właścicielem tutejszych dóbr był Krzysztof von Hocke. Synem tegoż musiał być Karol von Hocke. Przekazał on bowiem w roku 1624 majątek na dożywocie swojej żonie Annie Marii, z domu von Bebran. Nie posiadała ona jednak całości praw, gdyż już wcześniej, w 1619 roku panna Barbara Eleonora von Hocke odziedziczyła w majątkach Iwiny i Godzieszowa sądownictwo wyższe. W 1630 roku Karol von Hocke sprzedał folwark Iwiny Hansowi von Waldow, który już w 1632 roku występuje w źródłach jako właściciel Iwin. W 1691 roku, według jednego z przechowywanych w bolesławieckim archiwum dokumentu, widnieje Jerzy Abraham von Schweinischen jako posiadacz Iwin. Właścicieli Iwin z wieku XVIII znamy dość dobrze, z uwagi na przechowywaną niegdyś w archiwum zamkowym, a cytowaną przez E. Dewitza, Księgę Ławniczą.

W roku 1720 panem lennym i dziedzicznym na Górnych i Średnich Iwinach jest Krzysztof Henryk von Schweinichen. Pomiędzy rokiem 1720 i 1724 te dwa majątki musiały być oddzielnie sprzedawane, skoro w księdze wymienia się wielu różnych właścicieli. Od 1723 do 1726 roku panem lennym, dziedzicznym i sądowym na Górnych Iwinach był cesarski porucznik Job Krzysztof von Zedlitz. W roku 1724 panią lenną i dziedziczną na Średnich Iwinach była Barbara Eleonora von Muckershausen, z domu baronowa von Zedlitz. Z kolei w bolesławieckiej Księdze Poselskiej pod datą 1726 zapisany jest właściciel Iwin -Franciszek Władysław von Muckershausen.

W 1728 roku dobra zaczęły wracać do von Zedlitzów. Wtedy to, jako właściciele na Górnych Iwinach, zanotowani są wspomniany już kapitan Job Krzysztof von Zedlitz i jego żona Maria Józefa, z domu von Hollring, która z kolei musiała objąć dobra po mężu, gdyż już rok później zanotowana została jako dziedziczka na Górnych i Średnich Iwinach. Jerzy Henryk Zygmunt von Festenberg Packisch był dziedzicem na Średnich Iwinach w latach 1728-1740. Według „Księgi Ławniczej” w 1742 roku tenże był panem na Średnich Iwinach i Radosławie, a także kuratorem (Curator-Bonorum) dóbr Górne Iwiny. Tym samym skupił w swoim ręku wszystkie majątki w Iwinach. W roku 1745 Jerzy Henryk wymieniany jako pan na Średnich Iwinach, zostaje kuratorem Górnych Iwin, a majątek ten odziedzicza niejaki Andrzej von Hutha. Jego potomkowie zawarli 13 kwietnia 1745 roku układ spadkowy, zgodnie z którym posiadłość za sumę 10 120 talarów przeszła na Klarę Jadwigę hrabinę von Frankenberg, z domu baronową von Matuschka.

Nowa dziedziczka zawarła 9 grudnia 1747 roku umowę z Augustynem baronem von Hasslingen, dziedzicem Dolnego Tomaszowa, zgodnie z którą za sumę 2000 talarów kupiła prawo wyszynku, wypieku i rzeźnickie oraz uprawę koło karczmy Gotfryda Schaffera. Nowa dziedziczka starała się całą zjednoczyć posiadłość. Rok wcześniej, bo 4 czerwca I746 roku, zawarła umowę z wspominanym wcześniej Jerzym Henrykiem von Festenberg Packisch, według której za 14 441 talarów i 6 groszy i 15 dukatów zastawu wchodziła w posiadanie Średnich Iwin. Tym samym ponownie obie posiadłości były zarządzane przez jedną osobę. Hrabina Klara von Frankenberg, z domu baronowa von Matuschka - dziedziczka na Górnych i Średnich Iwinach i Wojanowie kierowała majątkiem do końca roku 1757, kiedy to król pruski Fryderyk Wielki z powodów politycznych nakazał skonfiskować cały majątek, który następnie został sprzedany przez skarb królewski. Nabył go, zgodnie z umową podpisaną 1 sierpnia 1758 roku za 22 000 talarów Jeremiasz Főrster, który był pierwszym w historii majątku właścicielem spoza szlacheckiego stanu. Niemniej, w 1786 roku nadano mu tytuł szlachecki, oficjalnie zatwierdzony w dyplomie z 15 października 1786 roku.
W dniu 12 lutego 1776 roku obchodzili rocznicę ślubu panowie na Dolnych Iwinach (Nieder Mittlau) pruski major H. F. B. baron von Schweinitz i Karolina Wilhelmina von Schweinitz, z domu von Diebitsch, a w dniu 22 października 1853 roku dwór i folwark Średnie Iwiny oficjalnie włączono do Górnych Iwin, co zostało potwierdzone odpowiednim wpisem do hipoteki.

W roku 1885 do rycerskiej posiadłości Górne i Środkowe Iwiny należało 599 hektarów, 79 arów i 72 metry kwadratowe gruntu, które przyniosły całkowitego dochodu 9458 marek i 34 fenigi. Od tego płacono 905 marek i 57 fenigów podatku gruntowego i 60 marek i 20 fenigów budowlanego.

Do najciekawszych zabytków miejscowości koniecznie wskazać należy Kościół pod wezwaniem św. Krzyża, o którego historii piszę poniżej. Dawniej był to Kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina podległy Parafii w Warcie Bolesławieckiej. Z zabytkowego wyposażenia kościoła warto wymienić przede wszystkim renesansową chrzcielnicę z 1651 roku.
Nie istnieje już niestety pomnik poświęcony pochodzącym z Iwin bohaterom I wojny światowej (została po nim tylko podstawa) – stał on po drugiej stronie drogi wiodącej od cmentarza kościelnego w kierunku centrum wsi.
W centrum wsi odnajdziemy jedną z nielicznych, zachowanych we względnie dobrym stanie, dworskich posiadłości z późnobarokowym pałacem wzniesionym przez rodzinę von Zimmermann w 1757 roku. Jest to murowane założenie dwukondygnacyjne z łamanym dachem, z pilastrowym podziałem fasad. O okresie budowy informuje nas łaciński heksametr z datą: „FER FIRME FACILIS FIET FORTUNA FERENDO 1757”.
Pałac został przebudowany w XIX wieku i na początku XX wieku, kiedy to dostawiono ozdobną werandę z widokiem w kierunku wschodnim. Po wojnie, w 1964 roku przeprowadzono ogólny remont zabudowań dworskich. Obecnie pałac nie jest w najlepszym stanie, a zamieszkuje go kilkanaście rodzin. Przy pałacu znajdują się budynki gospodarcze, w tym murowany spichlerz z końca XVIII wieku z mansardowym dachem.

Małgorzata Kwiatkowska, fragment książki „GMINA WARTA BOLESŁAWIECKA w zarysie dziejów i w dobie samorządności”, rok 2008