Wartowice - powiat bolesławiecki

vor 1945 Neu Warthau - Kreis Bunzlau

Dawna gospoda Paula Stanke po renowacji.

Kamieniołomy piaskowca.

Zabudowa miejscowości.

Autor fotografii Eckhard Huth z Drezna.

Zarys historyczny wsi Wartowice

Dzisiejsze Wartowice podzielone były niegdyś na dwie części posiadające swoje własne nazwy. Pierwsza znajdowała się bezpośrednio przy kamieniołomach i nazywała się jeszcze w XVIII wieku Mühlsteinbruch, a następnie Berg Warthau – co oficjalnie przetłumaczono później na Warta Górna. Druga- Neu Warthau – Nowa Warta, jak już wspomnieliśmy określana również jako Neu Land, rozpoczynała się przy lesie zwanym niegdyś Hocken Wald i rozciągała się wzdłuż starej drogi prowadzącej do Bolesławca.

Co prawda nie są nam znane ze źródeł początki Wartowic, jednakże wszystko wskazuje na to, iż powstanie akurat w tym miejscu osady związane było z założonymi tutaj kamieniołomami czynnymi już w średniowieczu. O miejscowym górnictwie pisze już cytowany przez nas dokument z 1346 roku, który mówił o prawach górniczych. Pierwszy raz bezpośrednio wspomina się kamieniołomy piaskowca w roku 1370. Wtedy to w jednym z dokumentów mówi się o „montana lapidum moralium cum viis, fossia et fodendis liberis". O powstaniu tutaj samodzielnej osady związanej z kamieniołomami świadczą również szlaki komunikacyjne. Zwróćmy uwagę, że z układu przestrzennego wsi możemy wywnioskować raczej związek z drogą prowadzącą do Bolesławca, niż z Warty Bolesławieckiej. Do 1786 roku powstała oddzielna od Warty gmina wiejska. Wartowice połączone były niegdyś z innymi okolicznymi osadami i miastami linią kolejki wąskotorowej.

Nie ulega kwestii, że Wartowice słynęły przede wszystkim ze znajdujących się tutaj kilkunastu kamieniołomów piaskowca dostarczających surowca dla budowniczych, murarzy, kamieniarzy i rzeźbiarzy. W tym to kamieniołomie wykonano wysoki na 88 stóp monument ustawiony na przełomie 1844/45 roku w miejscowości Puttbus na wyspie Rugii. Stąd brano surowiec pod budowę większości bolesławieckich budowli, a między innymi wykonano z niego gmach dzisiejszego sądu rejonowego, bramę z 1724 roku wykonaną przez mistrza Wacława Prochowskiego, kościół parafialny, część murów miejskich.

To także w tych kamieniołomach wykuto piaskowiec wykorzystany później do wzniesienia w Berlinie Reichstagu, katedry, Parlamentu, Zamku, Wyższej Szkoły Technicznej. Przy tych budowlach prace prowadziła firma Zeidler & Wimmel mająca renomę w całej Europie, a w roku 1951 obchodząca 175- lecie istnienia. Należały do niej jeszcze kamieniołomy w Płakowicach i Rakowicach, przy czym ten wartowicki był największy. Z niego to, na przykład, w ciągu roku na budowę Reichstagu poszło 13 500 bm. obrobionego kamienia.

Znana jest także inna firma kamieniarska działająca na terenie Wartowic, a mianowicie firma będąca własnością Hugo Andersa Nachf. Jej właścicielem z czasem została rodzina Wymetal, która przeniosła się do Bolesławca. W tym czasie wykonała ona szereg ważnych budowli. Pracami kierował Juliusz Wymetal, który kończył w Pradze Akademię Sztuk Pięknych, zaś później nabierał doświadczenia pracując w Berlinie. Właśnie on wykonał na zamówienie księcia von Pless 27 źródeł na tarasie zamku w Książu, wzniósł dom zdrojowy i inne budynki w Szczawnie Zdroju. Jego osobistym projektem był pomnik bohaterów wojennych w Lowen, w Belgii, przedstawiający legendarną ponadnaturalnych rozmiarów panterę. Wykonywał on również herby i mauzolea dla rodzin szlacheckich, w tym m.in. na Zamku w Kliczkowie. Syn Juliusza - Bemhard Wymetal został także mistrzem kamieniarskim, zaś egzamin mistrzowski złożył we Wrocławiu, w roku 1929. Pracował z początku na potrzeby swego ojca w bolesławieckim zakładzie przy dawnej Schönfelder Straße, naprzeciwko zakładu Zeidler & Wimmel (dziś Exbud). Z czasem powiększył swój zakład, zaś w 1937 roku przeniósł się na świeżo zakupiony plac przy ul. Dolne Młyny. W tym też roku, po śmierci ojca, został właścicielem całego zakładu. Z jego osiągnięć zawodowych wypada wymienić prace kamieniarskie przy Szpitalu Marynarki Wojennej w Stralsundzie, budynek Reichsmilchwirtschaft w Berlinie, mosty autostradowe od Bolesławca do Wrocławia i koszary w Bolesławcu. Gotowy, obrobiony kamień zakład Wymetala dostarczał na budowy w Poznaniu, ogromne figury z piaskowca na stadion olimpijski we Wrocławiu i na tzw. Winzerinnenbrunnen w Zielonej Górze. W sumie pracowało w tej firmie około 120 osób.

Z czasem kamieniołomy przeszły w posiadanie dwóch wielkich berlińskich firm kamieniarskich, w tym wspomnianej wcześniej firmy Zeidler & Wimmel. Wyłożyły one kamieniem m.in. drogę do największego z kamieniołomów, zwanego dawniej Schillingschen Hauptsteinbruches.

Niegdyś technika wydobycia była zupełnie inna. Wykute z litej skały bloki były przy pomocy kotwic, zaczepów i dźwigów podnoszone na skarpę i cięte przez diamentowe piły w specjalnie do tego przeznaczonym zakładzie. Dla przykładu podamy, że w ciągu pięciu godzin jedna piła przecinała niegdyś l m kamienia. Tak pocięte bloki wysyłano na pobliską stację kolejową, skąd transportowano je w głąb Niemiec. Inaczej postępowano z małymi klocami, które przenoszono na plac pracy mistrzów kamieniarskich mieszkających w pobliżu w drewnianych barakach. Oni to przygotowywali materiał na mniejsze zamówienia, jak ołtarze, ambony, chrzcielnice, pomniki, gzymsy, kolumny i portale.

Kamieniołomy zdominowały z czasem życie osady, która z niewielkiego przysiółka zlokalizowanego przy obsługujących lokalny rynek kamieniołomach zamieniła się w osadę przemysłową, w której zamieszkiwało wielu rzemieślników i pracowników sezonowych pracujących na potrzeby bez mała całej Europy. Funkcjonowała wtedy w Wartowicach popularna karczma - Gasthof zum Steinberg, to jest Karczma pod Kamienną Górą.

W roku 1864 w kolonii Berg Warthau zbudowano szkołę, w której od 1880 roku urządzono mieszkanie dla nauczyciela. W tejże szkole uczyły się dzieci z Berg Warthau i Neu Warthau, przy czym samodzielny nauczyciel był tutaj dopiero od 1 października 1877 roku.
W dniu 6 sierpnia 1871 roku na szczycie wzniesienia Stimmriche, położonego między Alt i Neu Warthau odsłonięto kamienny, wysoki na 15 stóp pomnik poświęcony pochodzącym z obu wsi bohaterom wojny francusko-pruskiej roku 1870-1871. Przed wojną prowadzono w szkole kronikę historyczną poświęconą dziejom wsi i szkoły. Miała ona tytuł „Heimatbuch der Schule Bergwarthau”, czyli „Księga regionalna szkoły w Wartowicach“.
Niewiele jest w Wartowicach zabytków, które pozostały z dawnych epok. Dla osób, które poszukują ich śladów, ciekawy zapewne będzie kamień dziękczynny, trudny jednak do zlokalizowania, a wymieniany w źródłach. Przypuszczać należy, że chodzi o kamień pokutny przy drodze Wartowice – Jaroszowice.

Na rozwidleniu dróg z Bolesławca do Warty Bolesławieckiej i Wartowic stoi XIX wieczny drogowskaz w postaci kamiennego graniastosłupa z napisami po dwóch stronach, które mówiły o odległościach do najbliższych wsi i miejscowości
„ > Bunzlau 3 kil ” i z drugiej strony ” > Neu Warthau 3 kil, Goldberg 25 kil Alt Warthau 4 kil>”.
W pierwszych kamieniołomach od wsi, przy skarpie, powinniśmy odnaleźć kamienne „Diabelskie Koryto”, dawniej zwane TEUFELSTROG, jak mówiła legenda, wyciosane przez diabła z piaskowca w ciągu jednej nocy, z wykutą na wierzchu datą 1713. Nie jest to jednak data wykonania tegoż koryta, które jak wskazuje wygląd zewnętrzny i wyżłobienia, musiało być wykonane znacznie wcześniej. Koryto z pewnością wykorzystywane było do pojenia pracujących niegdyś w kamieniołomach koni. Ma 3 metry długości i 0,5 metra szerokości. Buschmann w opracowaniu opublikowanym w Heimathbuchu z 1925 roku podaje inne wymiary, a mianowicie: długość 7, 5 m, szerokość 1,3m i wysokość 1 m.
W spisie krzyży pokutnych z roku 1925 znajdujących się na terenie powiatu odnajdziemy ten położony przy drodze z Wartowic do Starych Jaroszowic. (Berg Warthau – Alt Jäschwitz).

Małgorzata Kwiatkowska, fragment książki „GMINA WARTA BOLESŁAWIECKA w zarysie dziejów i w dobie samorządności”, rok 2008