Czernina - powiat górowski

vor 1945 Lesten Stadt früher Tschirnau - Kreis Guhrau

Nazwa miejscowości ma charakter topograficzny. Oznacza albo "czarną" glebę, czyli jej jakość, lub "czarny" las czyli gęsty las. Najstarsze zapisy nazwy: "Czirmin" (1284), "Czirnina" (ok. 1305), "Schyrnino" (1308), "Czyrna" (1321), "Czernina" (1335), "Chirna" (1370). Z ok. 1305 r. pochodzi wzmianka, w której wymieniono pleban.
        Początkowo wieś Czernina była własnością kościelną, albowiem w 1308 r. biskup wrocławski przekazał kolegiacie głogowskiej dziesięciny z kilku wsi, m.in. z Czerniny.
        W w. XIV wieś stała się własnością szlachecką. Pierwszym znanym właścicielem był Jan Czerniński. Założył w Rydzynie miasto, pełnił funkcję starosty wschowskiego, zmarł w 1423 r. jako kasztelan międzyrzecki. W obecnym pałacu są ukryte elementy pierwotnej siedziby mieszkalnej najprawdopodobniej wzniesionej przez Jana Czernińskiego. Bliskie sąsiedztwo pierwotnego dworu i kościoła oznacza, że świątynia była własnością prywatną. W 1335 r. wymieniono kościół w Czerninie.
        Na początku XV stulecia Jocusch von der Czirne, zapewne syn Jana, był właścicielem Czerniny, ale w 1430 r. sprzedaje ją Magnusowi von Label. Pod koniec XV w. na krótko w posiadanie Czerniny (i innych okolicznych miejscowości takich jak Chróścina, Ligota i inne) wchodzi ród von Dohna. Związani z tą miejscowością byli Henryk VI (w 1492 r. odnotowano go jako właściciela tej miejscowości) i jego wnuk Henryk VII. Ten ostatni w 1538 r. sprzedał dobra braciom von Stosch z Mojęcic.
        W 1496 r. papież Aleksander I nadał kościołowi p.w. św. Wawrzyńca w Czerninie przywilej odpustowy. Z dawnego wyposażenia przetrwało do naszych czasów m.in. ołtarz główny (penataptyk "Koronacja Marii" z 1505 r.); drewniany, polichromowany krucyfiks wiszący w kruchcie podwieżowej pochodzący z początków XVI w.; zespół płyt nagrobnych z drugiej połowy XVI w. w kruchcie południowej; zespół epitafiów z okresu od drugiej połowy XVI w. do pierwszej połowy XVII w.; kamienna chrzcielnica z trzeciej ćwierci XVI w.
        3 maja 1515 r. Henryk VII von Dohna uzyskał od króla Władysława Jagiellończyka przywilej lokacyjny dla Czerniny, a w 1540 r. bracia Aleksander i Baltazar I otrzymali jego potwierdzenie. W 1561 r. zmarł Baltazar I, a w 1567 r. - Aleksander, a że ten ostatni nie był żonaty, całość majątku objęli synowie Baltazara - Dawid, Władysław i Baltazar II. Ostatecznie Dawid otrzymał pieniądze, Baltazar II - Czerninę Dolną, Władysław - Czerninę Dolną. Po śmierci Władysława w 1582 r. cała Czernina przypadła Baltazarowi. Do tego czasu zdążył już wznieść sobie siedzibę w folwarku dolnym. W latach 80. jego aktywność była związana z miastem: w 1584 r. erygował miasto, do 1600 r. stworzył zabudowę miejską, otoczył je murami i fosą, powstały trzy bramy - rydzyńska (albo polska), dolnoczernińska i górowska; zorganizował senat i trybunał sądowy. W pierwszej połowie XIX w. bramy i mury miejskie uległy likwidacji. Pod koniec XVI w. powstała pierwsza rada miejska, m.in. Zygmunt Pelcz był pierwszym burmistrzem. Powstają cechy - kuśnierzy, tkaczy, sukienników, piekarzy i rzeźników.
        W 1551 r. Baltazar I von Stosch przeszedł na protestantyzm. W 1568 r. przybył pierwszy pastor - Eliss Eichhorn, który przebywał tu do 1605 r., kiedy zmarł. W 1585 r dobudowano do kościoła wieżę. Po śmierci Baltazara von Stosch syn Melchior otrzymał Trzebosz, syn Kasper - Czerninę Górną i miasto Czerninę, a Baltazar III - Czerninę Dolną i Jabłonnę. Dokonany w 1595 r. podział majątku utrwalił na stałe podział na Czerninę Górną wraz z miastem i Czerninę Dolną. Do tej pory rozróżniano Czerninę Wielką (obok Góry) i Czerninę Małą (leżącą obok Głogowa); obydwie były w posiadaniu rodziny von Stoschów.

        Kasper von Stosch (1570-1627) powiększył swój majątek. Do odziedziczonej Czerniny dodał Ligotę, Sułków, Kaczkowo, Grabowno, Zawieścice, Wierzowice Małe i Tarpno. Dawid i Aleksander (1616-1657), jego synowie z pierwszego małżeństwa przejęli Czerninę Górną, Ligotę, Kaczków i Sułków.
        W latach 1610-1613 wzniesiono kaplicę na cmentarzu ewangelickim poza miastem. W 1653 r. kościół zamknięto z powodu zmniejszonej liczy wyznawców. 28 stycznia 1654 r. kościół przywrócono katolikom, a protestanci przyłączyli się do gminy ewangelickiej w Giżynie i Szemzdrowie (Schlemsdorf). W r. 1686 r. kościół uzyskał na siedem lat odpust zupełny na święto św. Wawrzyńca przyznany przez papieża Innocentego XI. Wybuch wojny trzydziestoletniej przyniósł znaczne szkody. W 1626 r. oddział duński zaatakował Czerninę, rabując bydło i zboże. W tym samym roku napaść żołnierzy cesarskich odparła miejscowa samoobrona. W 1628 r. miasto zapłaciło kontrybucje w wysokości 3 800 guldenów dragonom Lichtensteina. W 1634 r. przemarsz wojsk spowodował ucieczkę ludności do okolicznych lasów i grabież opuszczonego miasta. W 1640 zubożali mieszczanie nie byli w stanie zapłacić Szwedom kontrybucji, za co 30 mieszczan publicznie wychłostano. Aby uchronić się przed przemarszami wojsk rada miejska wynajęła oddział szwedzki do ochrony. W czasie wojny wybuchły epidemia czarnej ospy i zaraz bydlęcych.
        W 1642 r. zmarł Dawid, w ten sposób drugi z braci został dziedzicem tych dóbr. Następnie je przejął syn Aleksandra - Jerzy Abraham (1644-1705). Przebudował on zamek czerniński i zabudowania dworskie. Nie pozostawił spadkobiercy, więc majątek odziedziczyła najstarsza siostra Jadwiga Helena, wdowa po Fryderyku von Schweinitz. A po jej śmierci w 1713 r. Czernina Górna przeszła w posiadanie rodziny von Lestwitz do 1803 r. Kolejnymi właścicielami byli - Adam Melchior (zm. 1718 r.), Jerzy Abraham, Karol Rudolf.
        Jerzy Abraham w 1742 r. otrzymał pozwolenie na budowę kościoła ewangelickiego w Czerninie Górnej, który wzniesiono obok kościoła katolickiego w ciągu 8 miesięcy. 17 lutego 1743 r. poświęcono zbór.
        Wojna siedmioletnia przyniosła kolejne zniszczenia. W 1758 r. oddziały rosyjskie od strony Polski docierają do góry i Żmigrodu, przeciwko nim występuje 14-tysięczny korpus pruski. W trakcie walk najbardziej ucierpiały nadgraniczne miasta - Nowa Sól, Góra, Wąsosz i Czernina. W latach 1758-1761 przemarsze wojsk przynoszą straty. Następne zniszczenia wojenne przynosi kampania antynapoleońska w latach 1806-1807.
        Karlo Rudolf von Lestwitz zmarł w 1803 r. bezpotomnie. Ufundował zakład dla dziewcząt szlachetnie urodzonych, którego majątek stanowiła dobra czernińskie, Sułków, Ligota i inne. Sierociniec ten otwarto w 1815 r. Istniał on prawdopodobnie do czasów II wojny światowej. Pałac przetrwał wojnę, ale brak należytej opieki po 1945 r. doprowadził go do ruiny. W czasie ostatniej wojny kościół ewangelicki został zniszczony, a w okresie powojennym rozebrano jego resztki. Przy drodze do Rydzyny znajduje się dawny cmentarz ewangelicki z kaplicą. Obecna pochodzi z 1823 r., a boczne przybudówki z 1873 r.

Mirosław Żłobiński

        Bibliografia: B. Baranowska: Epitafia rodziny von Stosch w Czerninie, Wrocław 1973 (praca magisterska); B. Krzyślak: Czernina: kościół p.w. św. Wawrzyńca, Poznań 1986 (maszynopis); B. Krzyślak: Czernina: zespół pałacowy, Poznań 1986 (maszynopis); B. Krzyślak: Czernina: założenie pałacowe, Poznań 1986 (maszynopis); St. Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut: Nazwy miast Polski, Wrocław 1987; Zdz. Żywień: Czernina: przeszłość dzieje współczesne (szkic) (maszynopis).

Z KSIĄŻKI ADRESOWEJ
ŚLĄSKICH MAJĄTKÓW ZIEMSKICH – rok 1937

Opracowanie: Zofia Hanulak i Elżbieta Maćkowska

Kościół p.w. św. Wawrzyńca i epitafia wmurowane w jego ścianę zewnętrzną  oraz epitafia z wnętrza świątyni.

Opisy epitafiów (w zakresie możliwości ich odtworzenia) zostaną umieszczone w okresie późniejszym.

Chrzcielnica w kościele.

Pałac w Czerninie i część otaczającej go zabudowy mieszkalno - gospodarczej.

Kartusze herbowe umieszczone na ścianie ruin pałacu.

Wieża, stanowiąca pozostałość kościoła ewangelickiego.

Budynek dawnego sprzed 1945 roku ratusza oraz dom obok cmentarza.

Nieczynna stara gorzelnia w Czerninie oraz otaczająca ją zabudowa gospodarcza.

Cmentarz ewangelicki w Czerninie

Epitafia leżące na ziemi po stronie południowej kaplicy.

Epitafia po stronie południowej kaplicy.

Płyty nagrobne po stronie południowej kaplicy.

Epitafia po stronie północnej kaplicy.

Epitafia po stronie zachodniej kaplicy.

Płyty nagrobne i epitafia na murze cmentarnym.

Brama wejściowa na cmentarz oraz epitafia umieszczone na jej bocznej ścianie.

Czernina - dziedzictwo ewangelickie

Autorem tekstu jest Marcin Błaszkowski

Zdjęcia uzupełniające tekst zostaną umieszczone w okresie późniejszym

Czernina jest wsią położoną w Powiecie Górowskim na Dolnym Śląsku na granicy z Wielkopolską, jest zamieszkana przez około 1000 osób.
Historia grodu zaczyna się w XIV w. a pierwsza wzmianka pochodzi 1376 r., kiedy to po raz pierwszy wspomniano o kościele.
 Czernina była miastem od końca XVI w. do zakończenia II wojny światowej. Nigdy nie miała warunków do rozwoju, ilość najazdów i szkód wyrządzonych przez różne narodowości i wyznania zawsze hamowały miasto. Okres wojny trzydziestoletniej był czasem prześladowań ewangelików, którzy w Czerninie stanowili większość.
Początek XX w. uczynił z Czerniny senne miasto nadgraniczne. Wprawdzie był tu urząd celny ale mała ilość podróżujących nie dostarczała znaczniejszych dochodów. W okresie międzywojennym gmina (bo wtedy miasto miało statut gminy) musiała oddać kilka hektarów Polsce na skutek przesunięcia granicy państwowej.
W czasach powojennych, gdy miejscowość utraciła prawa miejskie, Czerninę zasiedlono ludnością z Polski wschodniej i centralnej. Do dziś przywiązanie mieszkańców wsi jest na etapie kształtowania się, nauczyciele lokalnych szkół wciąż pracują nad wytworzeniem świadomości dziedzictwa zamieszkanych terenów.
Mieszane uczucia budzi stan zabudowań w Czerninie. Budowle, które dawniej używane były przez ludność niemiecką, dekapitalizują się z powodu braku remontów. Kościół ewangelicki rozebrano; zamek, który przetrwał II wojnę światową jest dzisiaj ruiną...
Strona ma na celu przedstawienie dziedzictwa ewangelickiego Czerniny i, być może, przyczyni się do jego przybliżenia mieszkańcom Czerniny, okolic oraz wszystkim zainteresowanym.
Strona jest prawdopodobnie najszerszym tego typu opracowaniem w języku polskim. Przygotowanie tematu okazało się dość trudne z powodu braku materiałów zarówno w archiwach, jak i źródeł drukowanych w języku polskim.
W opracowaniu zabytków nekropolii skorzystałem z opracowania P. Piotrowskiego, które wypożyczyła Parafia Ewangelicko-Augsburska z Leszna. Pozostałe źródła użyczyli mieszkańcy Powiatu Górowskiego sprzed II wojny światowej, mieszkający dziś w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Link do strony o historii Powiatu Górowskiego z wieloma ciekawymi kwestiami znajduje się w dziale Linki.

Dziełem, na którym oparłem się w opracowaniu kilku zagadnień na stronie jest drugie wydanie Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ... autor J.G. Knie, Breslau (Wrocław) 1845.

Wyznanie ewangelickie w Czerninie

Mieszkańcy miasta przyjęli wyznanie ewangelickie w 1551 r. Pierwsze nabożeństwa z pewnością odbywały się w jedynym wówczas kościele, który po raz pierwszy wspomniano w dziełach pisanych w 1376 r. a w 1496 r. papież Aleksander XI podniósł go do rangi kościoła odpustowego. Za pewne miało to silny wydźwięk w czasach reformacji występującej przeciw odpustom.
Podczas wojny trzydziestoletniej kościół był celem ataków obu stron konfliktu. 8 grudnia 1653 r. wojska cesarskie zamknęły kościół oraz wybudowaną w 1610 r. kaplicę cmentarną. W niecały miesiąc później, bo 29 stycznia 1654 rozpoczęto nabożeństwa katolickie.
Trudno dociec ile razy wznawiano i zaprzestawano nabożeństwa ewangelickie, czy katolickie, bo nawet trudno zliczyć ilość wtargnięć do miasta wojsk wspierających i zwalczających reformację.
Z pewnością w 1656 r. ilość protestantów wzrosła po przybyciu Braci Czeskich na skutek pożaru pobliskiego Leszna.
W 1742 r. zbudowano w Czerninie drugi kościół - ewangelicki. Świątynię poświęcono 17 lutego 1743 r. Była to budowla szachulcowa bez wieży. Fundatorem kościoła był Albrecht von Lestwitz, właściciel grodu. Kościół stanął pomiędzy kościołem katolickim a zamkiem, na którym mieszkał fundator. Pastor parafii był jednocześnie rektorem szkoły ewangelickiej. Czernińscy ewangelicy podlegali pod superintendenturę w Górze lub w Wąsoszu.
Po roku funkcjonowania parafii budynek kościelny wyposażono w organy, których wykonawcą był Anton Jung z Landeck. W 1747 r. zbudowano drewnianą pastorówkę a w 1793 r. wzniesiono nową siedzibę szkoły ewangelickiej, której fundatorem był również von Lestwitz.
Do czasu II wojny światowej ewangelicy przewyższali liczebnie katolików. Prowadzili w mieście zorganizowaną instytucjonalnie działalność charytatywną oraz wychowawczą. Najważniejszą taką instytucją było Ewangelickie Stowarzyszenie Dziewcząt fundacji ostatniego właściciela Czerniny Karla Rudolpha von Lestwitz, który zmarł bezdzietnie.
W 1831 r. powstał instytut wychowawczy dla zaniedbanych dzieci, który działał dzięki pieniądzom przekazanym przez pewnego nieznajomego ewangelickiemu księdzu Schulzowi.
Dzisiaj w Czerninie po kościele ewangelickim pozostała jedynie wieża. Znajduje się ona w miejscu, które jest opisywane w źródłach historycznych jako miejsce, gdzie wzniesiono budynek kościoła. Wieża jednak ma cechy architektury sakralnej XIX wieku, więc prawdopodobnie dobudowano ją do szachulcowego budynku bez wieży. Ceglana wieża jako bardziej solidna przetrwała do dziś samotnie.

Ewangelickie Stowarzyszenie Dziewcząt

9 sierpnia 1803 r. zmarł bezdzietnie Karl Rudolph von Lestwitz, właściciel Czerniny Górnej oraz kilku przyległych wiosek. W swej ostatniej woli wyraził pragnienie, by powołano do życia Ewangelickie Stowarzyszenia Dziewcząt oraz zapisał tej organizacji znaczną kwotę - najprawdopodobniej cały swój majątek.
Ewangelickie Stowarzyszenie Dziewcząt powstało 29 września 1815 r. Na początku na zamku, który przekazał organizacji w testamencie von Lestwitz, zamieszkało 10 dziewcząt z ksieni oraz przeoryszą. Poza zamkiem opieką stowarzyszenia objętych było kolejnych kilkanaście młodych kobiet. Dziewczęta z zamku otrzymywały rocznie kwoty 100 Rtl, te poza siedzibą 50 Rtl., biedniejsze mogły również występować o dodatkowe stypendia.
Zadaniem Stowarzyszenia było nauczanie młodych kobiet oraz pracownic majątku czernińskiego prac oraz prostych umiejętności potrzebnych do prowadzenia domu. Stowarzyszenie obejmowało swym działaniem wszystkie wsie wchodzące w skład dóbr.
Powiększanie się Stowarzyszenia było możliwe poprzez przyjęcie nowych dziewcząt na zamek, jednak było ograniczane uwarunkowaniami finansowymi. Aby przyjąć kolejną dziewczynę Stowarzyszenie musiało wygospodarować sumę 6000 Rtl.
Za działanie Stowarzyszenia byli odpowiedzialni kuratorzy. Ci z kolei odpowiadali bezpośrednio przed Królewskim Rządem Pruskim. Kuratorami byli: książę von Rödern z Wrocławia, zarządca majątku von Tschammer oraz proboszcz parafii ewangelickiej.
Stowarzyszenie wychodziło ze swoim działaniem również poza środowiska typowo kobiece. Ogromny majątek, jaki pozostawił po sobie Karl Rudolph von Lestwitz umożliwił utworzenie funduszu wspierania biednych w wysokości 22 800 Rtl. Miesięcznie przeznaczano z niego 25 talarów na opłacenie szkoły biednym dzieciom, na rozwój nauczycieli pracujących w mieście i wsiach należących do majątku oraz utrzymanie lekarza dla stowarzyszenia oraz medyka dla biednych z Czerniny i okolic. Fundusz Ewangelickich Dziewcząt zasiliło również 10 000 Rtl, które wpłynęło od pani v. Freitag, z domu v. Mauderode.
W posiadaniu dziewcząt był wcześniej wspomniany zamek oraz czernińskie dobra ziemskie, w skład których wchodziły wsie: Kaczkowo, Ronikowo, Bogucin, Sulków, Ligota Dolna i inne.
Zamek do czasu śmierci ostatniego von Lestwitz'a, był siedzibą właścicieli miejscowości najprawdopodobniej od czasów jej powstania a z pewnością od czasu, gdy stała się ona własnością burgrabiego Dohna w 1492r. Gdy Ewangelickie Stowarzyszenie Dziewcząt przejęło zamek jego średniowieczna bryła był już przebudowana tak, by pełnił funkcję rezydencjonalną.
Ze względów na położenie Czernina wraz z całym obecnym Powiatem Górowskim nie miała szans na rozwój. Nawet w okresie międzywojennym gmina musiała oddać część swoich terenów na rzecz Polski. Jednakże nic nie wpłynęlo tak źle na stan miasta jak przybycie żołnierzy radzieckich w końcu II wojny światowej. Wtargnęli oni do Czerniny 25 stycznia 1945 r. Co działo się w miejscowości trudno odtworzyć jednak widok dzisiejszej Czerniny jest wizytówką tragedii.
Siedziba Ewangelickiego Stowarzyszenia Dziewcząt dziś jest trwałą ruiną a miejscowość utraciła prawa miejskie.

Cmentarz ewangelicki - wiadomości ogólne

Nie wiadomo kiedy powstał cmentarz. W 1610 r. powstała murowana kaplica cmentarna a przed nią stał już kościół drewniany. W końcu XVI w. w Czerninie zbudowano ratusz, powstała Rada Miejska, wzniesiono mury miejskie, więc najprawdopodobniej w tym okresie założono cmentarz za murami grodu.
W tym kontekście nie należy oczekiwać, że najstarsze obiekty sepulkralne (płyty epitafijne, kaplica w obecnej formie) pochodzące z XVIII w. są związane z początkiem istnienia obiektu. Prawdopodobnie w XVIII w. dookoła cmentarza wzniesiono mur, z którego zachował się jedynie fragment.
Nekropolia używana była przez ewangelików aż do 1945 roku. Po zakończeniu II wojny światowej cmentarz nie był używany w części ewangelickiej, natomiast założono drugi - katolicki, przylegający do poprzedniego od strony północnej oraz używano kaplicę w starej części.
Część stara zarastała dziką roślinnością przez wiele lat aż kilka lat temu oczyszczono teren po stronie zachodniej kaplicy, którą odremontowano. Część wschodnia cmentarza jest wciąż zaniedbana i gęsto porośnięta.
W chwili obecnej nie wydaje się możliwa rekonstrukcja chronologii obiektu. Uniemożliwia to znaczna dewastacja układu przestrzennego i nagrobków oraz roślinność.

Kaplica

W środkowej części cmentarza, nieco na przesunięciu głównej osi wyznaczonej przez bramę, usytuowana jest kaplica grobowa wzniesiona na planie prostokąta. Znajdujące się od wschodu wejście jest ozdobione kolumnowym portykiem i pilastrami ożywiającymi elewację. Budowla kryta jest dachem czterospadowym z dachówką.
Pierwsza wzmianka o budowie kościoła na cmentarzu pochodzi z 1610 roku. W niektórych źródłach historycznych można znaleźć zapiski, z których wynika, że na cmentarzu znajdował się drewniany kościół oraz murowany grobowiec - najprawdopodobniej właścicieli miasta.
Żaden drewniany kościół nie zachował się w Czerninie, więc jest prawdopodobne, że mauzoleum grobowe z czasem zostało przebudowane na kaplicę cmentarną. Potwierdzać to może fakt, że opracowania z 1823 roku donoszą o powiększeniu kościoła cmentarnego, co świadczy, że już wtedy budowla musiała pełnić taką funkcję. W 1873 r. we wnętrzu dobudowano poprzeczny chór.
W ściany budowli wmurowano kilka płyt inskrypcyjnych. Jedna z takich płyt znajduje się na ziemi po prawej stronie od wejścia.

Obiekty wzdłuż muru

Do kaplicy od jej strony zachodniej przylegała działka grobów z nagrobkami na podwyższeniu. Nagrobki uprzątnięto i zgromadzono przy murze. Murowane podwyższenie zachowało się do dziś.
Obecnie teren przy murze skupia prawie wszystkie nagrobki - te przeniesione oraz te wmurowane pionowo o półplastycznych przedstawieniach. Wśród nagrobków murowanych znajduje się alegoryczna postać kobieca, trzy anioły o rysach młodej kobiety oraz jeden o cechach młodego silnego mężczyzny (na cokole ostatniego widnieje napis Familie Friebe - rodzina Friebe).

Pomiędzy postaciami aniołów umieszczono kilka płyt, większość nich zarasta, więc można je odczytać tylko zimą.

Jedna z płyt ma następującą inskrypcję:

Hier ruht in Gott
unserer geliebter Vater,
Der Baeckermeister,
August Jerke, geb. 15.1.1836
ges. 13.3.1913
Das Gedaechtnis der Gerechten
bleibt im
Segen Spr. Sal. 10,7

(tłumaczenie polskie: Tutaj spoczywa nasz umiłowany ojciec, mistrz piekarski, August Jerke, ur. 15.1.1836 zm. 13.3.1913 Pamięć o sprawiedliwym jest błogosławiona Przyp. Sal. 10,7)

Pośród nagrobków umieszczonych pod murem na uwagę zasługuje krzyż z kamienia o jasnym odcieniu z drobnym przedstawieniem wspartego anioła u podstawy. Napis na krzyżu:
(...) zu frueh fuer uns, von allen Erdenschmerzen frei,
unserer theurer Gate und Vattwer:

(polskie tłumaczenie:...zbyt szybko dla nas, wolny od wszystkich ziemskich cierpień, nasz drogi mąż i ojciec:

Na jednej z płyt na ziemi widoczny napis:
... Schwestern
Selma Warida Schimke
23.9.1893 + 23.3.1920
Linna Selma Schimke
Geliebt heweint und unvergessen

(polskie tłumaczenie: ...siostrom Selmie Warida Schimke 23.9.1893 + 23.3.1920 Linnie Selmie Schimke umiłowanym, opłakanym i niezapomnianym)

Alegoryczna postać kobieca

Przy murze wschodnim znajduje się niezidentyfikowany nagrobek zakomponowany w formie pełnoplastycznej. Nagrobek ma formę alegorycznego przedstawienia kobiecego. Postać ubrana jest w długą, przewiązaną w pasie szatę. Głowa i ramiona przykryte są bardzo długim welonem. Na cokole symbol Chrystusa - litera P z krzyżem.

Pomnik żołnierzy

Epitafium-płyta poświęcone pamięci poległych żołnierzy w wojnie 1914-1918. Na płycie umieszczone jest alegoryczne przedstawienie anioła. Anioł odziany jest w długą szatę, w jednej ręce trzyma pióro, drugą pomaga podtrzymać flagę umierającemu żołnierzowi leżącemu u jego stóp. Na górnym skraju tablicy widnieje napis "Er ist unser Friede" (On jest naszym pokojem) a na dolnym: Der Gedächtnis der gefallenen Soldaten 1914-1918 (Pamiątka poległym żołnierzom 1914-1918).

Epitafium organisty

Epitafium organisty Kościoła Ewangelickiego i szkoły ewangelickiej Christian'a Terlich'a (1735-1808).
Prostokątna płyta z piaskowca o wymiarach 175 x 90 cm z początku XIX wieku, umieszczona w północnej elewacji kaplicy. Ponad niewielkim gzymsem umieszczona owalna tablica z motywem uskrzydlonego serca, pod którym widoczne są skrzyżowane krzyż i kotwica.

Epitafium barona: Godhardt Heinrich Ludewig von Stosch

Epitafium: Godhardt Heinrich Ludewig
Napis w języku niemieckim: Godhardt Heirich Ludewig aus dem Hause Ober Elguth Freyherr von Stosch geb.1781 starb 1783 (z domu Ligota Górna, baron von Stosch, ur. 1781, zm. 1783)
Płyta o wymiarach 150 x 90 cm, umieszczona w południowej elewacji kaplicy. Tablica inskrypcyjna ramowana częściowo wałkiem z wieńca laurowego, u góry kokarda, u dołu herb podtrzymywany przez dwóch zbrojnych mężczyzn

Epitafium 1740 - 1757

Płyta prostokątna o wymiarach 183 x 100 cm wykonana z piaskowca, umieszczona w zachodniej elewacji kaplicy.
Płyta XVIII wieczna.
Tablica inskrypcyjna obramiona wolutowymi spływami. W górnych narożnikach: po prawej - ręka Opatrzności, po lewej gorejące serce. W narożnikach dolnych herby z hełmami i klejnotami. Na górze, nad tablicą dwie uskrzydlone główki.
W narożach dolnych herby.

Epitafium XVIII w.

Epitafium z połowy XVIII wieku (inskrypcja nieczytelna).
Tablica zdobiona rollwerkiem, u góry herb z hełmami i klejnotami, ramowany esowicami karbowanymi i dekoracją z liści akantu.
Epitafium umieszczone w południowej elewacji kaplicy, wykonane z piaskowca. Wymiary: 150 x 83 cm.

Epitafium 1855

Epitafium (1855), tablica zachlapana, trudno czytelna.
Płyta prostokątna o wymiarach 183 x 100 cm umieszczona w zachodniej elewacji kaplicy, pochodząca z połowy XIX wieku.
Inskrypcja ujęta jest w dwa wolutowe spływy. Po bokach płyta dekorowana zwisającymi kwiatami, u góry umieszczona tarcza herbowa, z której na boki spływają wieńce.
W dolnych narożnikach umieszczone herby.

Pozostałe epitafia

Hr. Johannesis Kauf...nus, Marianna Elisabeth geb. Bernaden und Rosina und Johanna (1775).
Prostokątna płyta umieszczona w elewacji północnej. Wykonana z piaskowca o wymiarach 155 x 95 cm. Środek płyty wypełnia inskrypcja umieszczona na owalnym polu. Obramiona jest ona ornamentem roślinnym (kwiaty, liście akantu). Górne narożniki wypełniają okrągłe pola z emblematami: prawa z "ręką Opatrzności", lewe z widokiem chmur i wody (szczegóły nieczytelne). W narożnikach dolnych umieszczone półpostacie aniołków, trzymających szarfę z napisem. Płyta XVIII wieczna.
Epitafium (...1769), inskrypcja zniszczona i miejscami zachlapana tynkiem, co uniemożliwia odczytanie. Prostokątna płyta, wykonana z piaskowca o wymiarach 170 x 90 cm. XVIII wieczna, umieszczona w północnej elewacji kaplicy. Pośrodku płyty tablica inskrypcyjna, owalna, otoczona wałkiem z liści akantu. Po bokach dekoracja z liści akantu. W narożniakch górnych w okrągłych polach: prawy - łódź, lewy - mury miejskie, u dołu: uskrzydlone główki aniołków.
Epitafium Ernst Billgesm 1745-1779 Prostokątna płyta o wymiarach 155 x 74 cm, umieszczona w południowej elewacji kaplicy. XVIII wieczna. Tablica inskrypcyjna zdobiona rollwerkiem, u góry herb z hełmami i klejnotami, ramowane esownicami karbowanymi i liśćmi akantu, u dołu pęki owoców.

Drzewostan

Obecnie część terenu cmentarza jest uprzątnięta i stwarza estetyczne wrażenie. Inna część jest jednak gęsto i nieregularnie porośnięta dziko rozsianą roślinnością uniemożliwiając wręcz poruszanie się i ewidencję nagrobków. Starsze drzewa na cmentarzu rosną również nieregularnie, są to około 200 letnie akacje, klony, dęby. Występują tu też kępy starszych żywotników.

Friedrich Bernhard Werner - Ilustrowana Topografia Śląska z lat 1744-1768. Skany udostępnił autor strony: http://www.dokumentyslaska.pl/

Friedrich Bernhard Werner - Schlesische Bethäuser. Reprint von 1748 - 1752.