Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach
Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt
Lower Silesia - inheritance of the past in remains
Chełm - powiat lubiński
vor 1945
Bartsch - Kulm
- Kreis Wohlau
Późnobarokowy dwór z XVIII
wieku (w górnym, lewym rogu widokówki) i miejsce po jego zniszczeniu.
Pozostałość dawnego majątku.
W sąsiedztwie dawnego dworu rośnie dość dużych rozmiarów
platan w pobliżu którego porozrzucane kamienie mogące stanowić element jakiegoś
kolejnego pomnika.
Chełm to miejscowość
wzmiankowana już w 1440 roku. Do 1945 roku istniał tu mały port, należący do
stoczni w Głogowie. Ustępujący w styczniu 1945 roku przed napierającymi wojskami
radzieckimi esesmani rozstrzelali tu 18 Polaków - robotników przymusowych.
Miejsce to naznaczone jest płytą pamiątkowa. Tuż obok pozostałość obelisku
upamiętniającego poległych niemieckich żołnierzy w I wojny światowej
pochodzących z Chełma.
Krzyż w miejscowości.
Dokładne miejsce po rozebranej
szkole w Chełmie.
Wjazd i wyjazd z miejscowości oraz pozostałość dawnego folwarku w
części Chełma noszącej przed 1945 rokiem nazwę Kulm.
Pomnik żołnierzy radzieckich poległych w okolicy w ostatnim
okresie II wojny światowej.
Rozlewisko Odry w pobliżu miejscowości.
Chełm
1.1 Dawne nazwy miejscowości.
północna część, wsi, bliżej Odry: Bartschen (1140), Bartsch (1688, 1727, 1765,
1787, 1814, 1830);
południowo – zachodnia część miejscowości (kolonia): Calanone (pocz. XIV w.),
Colm (1440), Kullen (1688), Cullm (1765, 1830), Kulm (1765, 1845), Culm (1787,
1814), Kullm (1830), Colm (1845)
1.2. Etymologia nazwy wsi.
Etymologia nazwy Bartsch bliżej nieznana, natomiast nazwa Kulm wynika z
topografii terenu i odnosi się od słowa hełm, w tym kontekście, wyniesienie,
wzgórze. Jeszcze w roku 1826 nazwy obu części miejscowości używane były
równorzędnie. Dopiero w 1. Ok. 1888-1925 powstała złożona nazwa wsi Bartsch –
Kulm, która odnosiła się do północnej, nadodrzańskiej części miejscowości. Po
roku 1945 zrezygnowano z dwuczłonowości tej nazwy i wybrano jej człon odnoszący
się do kolonii Kulm, który spolszczona na Chełm.
1.3. Historia wsi i dóbr.
Północna część miejscowości, nosząca nazwę Bartsch wzmiankowana była po raz
pierwszy w roku 1140, a z osady Colanone (późniejszej kolonii) pozostającej na
prawie polskim pobierano na początku XIV w. dziesięcinę polową. Dobra we wsi
Bartsch wymienione były dopiero w roku 1688. Już w czasach nowożytnych istniał
związek pomiędzy wsią z dobrami Bartsch i należących do tych dóbr folwarkiem
Culm, przy którym funkcjonowała niewielka osada. Związek ten utrzymał się do XX
wieku włącznie.
Przed 1746 rokiem znajdował się przy korycie Odry młyn (Odermühle), zniszczony
prze powódź w tymże 1746 roku. Przed rokiem 1747 osiedli w tej części wsi (Bartsch)
bracia czescy, którzy chcieli tu założyć swoje seminarium. Nie uzyskali
zezwolenia i musieli opuścić wieś. W roku 1765 wieś z czterema gospodarstwami
kmiecymi, zamieszkała była głownie przez zagrodników. W 1785 zaś roku
miejscowość nawiedzona została przez dużą powódź. W 1. Ok.1765 – 1787 obie
części miejscowości znajdowały się w księstwie wołowskim, w powiecie ścinawsko-
rodniańskim i w okręgu Rudna. Po 1818 wieś znalazła się w rejencji wrocławskiej
oraz w powiecie ścinawskim. W wysokim brzegu Starej Odry w końcu XVIII wieku
wydobywano glinkę do wyrabiania naczyń, ceniona przez garncarzy oraz uzyskiwano
materiał na opał. Wieś należała w XIX w. do parafii ewangelickiej w Orsku i do
parafii katolickiej w Chobieni.
Dobra we wsi Bartsch wzmiankowane były dopiero w roku 1688, i od tego czasu
należały do: rodziny von Stössel, Valentina von Stössel (1688), barona von
Seherr – Thoss, hrabiego von Dyherr, rodzin von Kalkreuth, von Busse (od 1760,
1765, 1787), von Gellhorn (1814), ministra, barona von Schuckmanna (1830),
baronowej von Lüttwitz, z domu von Schuckmann (1845).
1.4. Układ przestrzenny wsi.
Północna, główna część miejscowości (Bartsch), położona jest na lewym brzegu
Odry, przy starym korycie oraz przy drodze z Chobieni do Orska. Około roku 1795
i 1824 była to niewielka, bardzo nieregularna wieś, wielodrożnica złożona z
terenów dworskich z folwarkiem oraz z niewielkiej wsi położonej na południowy
wschód od dóbr, przy skrzyżowaniu lokalnych dróg. W tym czasie stare koryto Odry
już wysychało, gdyż zostało odcięte od nowego koryta rzeki powstałego w wyniku
jej regulacji, przeprowadzonej w latach siedemdziesiątych XVIII w. Południowa
część miejscowości miała bardzo skromna zabudowę. Siedlisko wsi o nieregularnym
zarysie złożone było z części gminnej i dworskiej. Zasadnicze rozwidlenie dróg
ujmujące folwark oraz główna ulica wiejska ukształtowane zostały już przed
rokiem 1795. Około roku 1822 przy drodze obiegającej folwark od wschodu istniała
kolonia rybacka. Zabudowa wsi była nadal bardzo skromna i mało zagęszczona. Od
wschodu miejscowość sąsiadowała z terenami pomiędzy starym i nowym korytem Odry.
Teren ten w końcu XVIII wieku był w dużym stopniu zalesiony. Około roku 1824
znajdował się tu wielki staw. Obszar ten przecina tez, już w XVIIIw., droga
łącząca folwark z oboma korytami Odry. Na północ od wsi, przy znacznie
przewężonym korycie starej Odry funkcjonował młyn. W 1.ok. 1892 – 1925 widoczne
już było większe zagęszczenie sieci dróg. Do XX wieku włącznie zabudowa wsi
miała bardzo skromny charakter. Obecnie zachowany jest dawny, zasadniczy układ
dróg i układ przestrzenny wsi z centralnie usytuowanym folwarkiem. Siedlisko
uległo redukcji do działek budowlanych. Skromna zabudowa wsi pochodzi z
pierwszych dziesięcioleci XX w.
We wsi Bartsch znajdował Sue w XVII wieku folwark. Siedziba szlachecka na jego
terenie istniała już ok. pol. XVIII w. Murowany, niewielki dwór na planie
prostokąta znajdował się przy zachodniej, wąskiej pierzei folwarku. Budynek ten
istniał jeszcze w latach ok. 1892 – 1925. Obecnie niezachowany.
W końcu XVIII w. dwór otoczony był sadem założonym na planie prostokąta Przed
1822 r. sad ten został urządzony na sposób parkowy. Jeszcze w XVIII w., na osi
folwarku, i na wschód od niego, była poprowadzona przez teren nad Odrą prosto
tyczona droga prowadząca ku nowemu korytu rzeki. Można sądzić, że właśnie
początkowy odcinek tej drogi przy folwarku, został włączony w dworski ogród
ozdobny powstał przed rokiem 1824. Ogród ten miał nieco nieregularny zarys i był
zapewne powiązany z krajobrazem nadodrzańskich terenów. Park ten nie istniał w
1.ok. 1892 – 1925. Jedynie przy dworze zachowanym był istnieje, a na dziedzińcu
rośnie platan.
Folwark w północnej części miejscowości ukształtowany już był ostatecznie w
końcu XVIII w. i po niewielkich korektach swój układ zachował 1 poł. XX wieku
włącznie. W 1. Ok. 1793 – 1822/3 założony był na planie trapezu, na osi wschód –
zachód i przecięty wzdłuż zachodniej pierzei (przy dworze) przez droge dojazdowa
. Przy jej północnym wylocie, przy zbiegu z drogą prowadzona dalej na wale
przeciwpowodziowym czynny był dominalny browar, istniejący już tu w 1. 1822/3.
Na terenie pomiędzy starym i nowym korytem Odry, funkcjonował tartak.
Scharakteryzowany powyżej układ folwarku zachowany był nadal w 1. Ok. 1892 –
1925. Nie wiadomo, czy jeszcze istniał browar. Obecnie zachowany jest dawny
układ folwarku, którego niekompletna zabudowa pochodzi z końca XIX w. oraz z
pierwszych dziesięcioleci wieku XX.
Przy skrzyżowaniu dróg przed Chełmem znajduje się pomnik poświęcony Polakom
poległym na w czasie II wojny światowej, mający formę obelisku, powstały z
przekształcenia starszego pomnika istniejącego już w 1. 1892 – 1925. Starszy
pomnik poświęcony był zapewne żołnierzom poległym w I wojnie światowej.
Południowo- zachodnia cześć wsi (Kulm) to niewielka osada z folwarkiem założona
przy drodze z Chełma do Brodowic. W XIX wieku folwark znajdował się po północno
–zachodniej stronie drogi. Około roku 1824 siedlisko osady rozczłonkowane, w 1.
Ok. 1892- 1925 zostało znacznie zredukowane. Zabudowa wsi w XIX wieku bardzo
skromna i mało zagęszczona. W przeszłości koło Chełma istniała winnica, co
sugeruje nazwa stoku wzgórza położonego na południe od tej miejscowości
(Weinberg), zaznaczona na mapie z roku 1824. Obecnie siedlisko kolonii uległo
jeszcze dalszej redukcji. Nieczytelny jest układ folwarku (nr 30), z zabudowy
którego zachowały się nieliczne budynki. Obecna zabudowa kolonii pochodzi z
okresu międzywojennego.
Droga z północnej części wsi (Bartsch) do folwarku i kolonii (Kulm) obsadzona
jabłoniami, a droga z Chełma (Kulm) do Brodowic – ogłowionymi lipami.
1.5 Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych.
Gmina wiejska |
Dobra |
Instytucje
publiczne i przemysł |
Rok |
Areał |
Domy |
Ludność |
Areał |
Ludność |
|
1787 |
|
|
230 |
|
|
wiatrak |
1830 |
|
39 |
308 |
|
|
szkoła ew. – Bartsch
szkoła ew. fil. – Kulm
2 wiatraki, tartak |
1845 |
|
50 |
323 |
|
|
Browar, cegielnia polna
Sołtysie wiatraki |
1867 |
|
37 |
230 |
|
67 |
|
1876 |
|
|
|
394
*182 |
|
|
1887 |
102
*144 |
25
*16 |
148
*58 |
386
*182 |
63
*20 |
|
1898 |
102
*143 |
25
*10 |
141
*56 |
386
*181 |
74
*17 |
|
1908 |
245 |
36 |
163 |
567 |
95 |
|
1934 |
|
|
279 |
|
*-dane odnoszą
się do południowo- zachodniej części wsi (niem. Kulm).
2. Strefy ochrony konserwatorskiej oraz wykaz elementów objętych ochrona
konserwatorską
2.1 Strefy ochrony konserwatorskiej
2.1.2 Wyznaczono strefę „OW” – obserwacji archeologicznej dla miejscowości o
średniowiecznej metryce
2.2 Wykaz zabytków architektury i budownictwa:
1. Dom mieszkalny nr 3, XIX
2. Dom mieszkalny nr 7
3. Dom mieszkalny nr 10, XIX/XX
4. Stodoła nr 10
5. Stodoła nr 11, 1903
6. Dom mieszkalny nr 22
7. Dom mieszkalny nr 23
2.3. Stanowiska archeologiczne
Obszar AZP 70-22
80. osada chronologia: późne średniowiecze
81. ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
82. ślad osadnictwa kultury łużyckiej
Osada kultury przeworskiej
Osada chronologia: wczesne średniowiecze
Ślad osadnictwa chronologia: nowożytna
83. ślad osadnictwa chronologia: nowożytna
84. ślad osadnictwa chronologia: pradzieje
85.ślad osadnictwa kultury łużyckiej
Ślad osadnictwa chronologia: pradzieje
86. osada kultury łużyckiej
Osada kultury przeworskiej
87. ślad osadnictwa kultury łużyckiej
88. ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
89. ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
90. ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
Cmentarzysko kultury łużyckiej
91. ślad osadnictwa kultury przeworskiej
92. osada chronologia: wczesne średniowiecze
Osada chronologia: późne średniowiecze
93. ślad osadnictwa chronologia: pradzieje
Ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
Ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
Źródło - http://www.rudna.pl
Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki
Dolnego Śląska
Będę
wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych
miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.
Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben
sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.
Tomasz Mietlicki e-mail -
itkkm@o2.pl