Chobienia - powiat lubiński

vor 1945 Köben a. Oder - Kreis Wohlau

Chobienia

1.1. Dawne nazwy miejscowości.

Hobena (1238), Coben (1259), de Cobena (1293), Cobona miasto Chosono – wieś (ok. 1305), K”ben (1316, 1321), Koebin (1316), Cobin (1322), Cobno (1326), Gobena (1327), Chobena (1331), Cabena (1337), Koben (1358), Kobyn (1361), Kowin, Kaebyn (1375), Köwyn (1378), Kobin (1424), Caben (1446), Koeben (1543), Chobena (1580), Kewbin (1378), Köben (1670, 1679),

Köbnae (1687/88), Köben (1791), Koben (1814). Po roku 1945 Chobienia.

1.2. Etymologia nazwy wsi.

Nazwa miejscowości utworzona została od słów chob-, chab-, (zły, słaby), chabina (pręt, rózga), lub od słowa cha buzie (zielsko, chwast).

1.3. Historia miasta, wsi i dóbr.

Początkowo była to mała osada rybacka, położona z dala od ważniejszych szlaków handlowych, która można zapewne zidentyfikować z późniejsza wsią położona na północ od przeprawy przez Odrę. Tu tez wykształcił się pierwszy historyczny ośrodek miejscowości tworzony przez usytuowane blisko siebie: książęce alodium, kościół i plebanię oraz kościelny folwark, z którym powiązane były grunty położone pomiędzy droga do Nieszczyc a Radoszycami. Parafia i folwark należały do kolegiaty w Głogowie. Wieś Chobienia wzmiankowana była po raz pierwszy w roku 1238.

Prawa miejskie nadał miejscowości książę Henryk Brodaty. Przynależność administracyjna miasta od XIII do XX w. przedstawiała się następująco. W 1 poł. XIII w. miejscowość składająca się z miasta i wsi należała do kasztelani głogowskiej, w 2 poł. tego stulecia do – kasztelanie ścinawskiej, a następnie wchodziła w skład okręgu ścinawskiego. W roku 1399 Chobienię przeniesiono do okręgu górowskiego. W roku 1508 zaś okręg górowski połączono z księstwem głogowskim, które stało się częścią królestwa czeskiego. W latach 1765 – 1791 miasto znajdowało się nadal w księstwie głogowskim. Ok. poł. XVIII w. było środkiem dystryktu w powiecie górowskim. Po 1818 r. weszło do rejencji wrocławskiej i znalazło się początkowo w powiecie ścinawskim, później w wołowskim, a po roku 1932 ponownie w ścinawskim.

Według lokalnej tradycji już w roku 1303 Konrad książę żagański podarował swe prawa książęce, sądownicze i wpływy burgrabiemu von Dohna, który również miał prawo bicia monet. W roku 1337 książę Jan (Johann) ze Ścinawy sprzedał m.in. Chobienię Henrykowi i Konradowi, książętom Żagania i Oleśnicy. W roku 1345 część Chobieni, własność księcia oleśnickiego Konrada, wasala króla czeskiego, została sprzedana przez tego księcia królowi czeskiemu. Druga część miasta należąca do księcia Jana ścinawskiego została przez niego zapisana w roku 1358 księciu Henrykowi V głogowsko żagańskiemu. W roku1399 Chobienia, która została właśnie dołączona do okręgu górowskiego przeszła pod panowanie księcia cieszyńskiego Przemislawa. Pozostawała pod rządami książąt cieszyńskich jeszcze w roku 1431. Po dołączeniu księstwa głogowskiego do Czech podlegała królewskim, a następnie cesarskim namiestnikom, po roku 1742 – zarządowi prowincji śląskiej dołączonej do państwa pruskiego, a w 1818 – 1945 zarządowi rejencji wrocławskiej.

Średniowieczny herb miasta – to mury miejskie z trzema wieżami nakrytymi strzelistymi hełmami. Lokacja miasta na nowym miejscu nastąpiła po roku 1249. Dla miasta przeznaczono 15 łanów, dla kościoła 1 łan i 2 dla locatora. Miał on tez prawo budowy młyna i posiadania dworu i zagrody w mieście. W kontekście lokacji warto wspomnieć o specyficznej warstwie ludności miejskiej jaką byli mieszczanie zajmujący się również uprawą roli. Jeszcze w XVI w. tworzyli oni odrębny cech kmiecy, którego tradycje przetrwały do XX w. Ok. roku 1300 istniała już karczma miejska. Druga karczma, przy przeprawie była własnością kapituły kolegiaty głogowskiej. Na początku XIV w. dla kolegiaty w Głogowie przeznaczone był wpływy z połowu ryb w Odrze i w stawach handlowych oraz czynsze polowe z książęcego alodium. Ponadto kapituła miała prawo patronatu nad kościołem we wsi i posiadała przeprawę przez Odrę.

W roku 1358 Chobienia została określona jako miasteczko. Pomimo to, jeszcze w roku 1368 znajdowała się wśród piętnastu ważniejszych, śląskich miast. W wyniku podziały miast na dwie części, książęcą i czeską zdublowano w 2 poł. XIV w. urząd burmistrza i rade miejską. Ale po roku 1399 scalono zarząd miejski. Przed rokiem 1418 zbudowano ratusz. W tym tez roku zostały zatwierdzone nowe prawa miejskie i cechowe. Miasto miało miarę i wagę, targ solny, prawo leśne, prawo ważenia piwa w domach mieszczańskich (początkowo), a później w miejskim browarze, prawo połowu ryb i bicia monet. Działały tez takie cechy jak: rzeźnicki, tkacki, piekarski, krawiecki i szewski. Liczba cechów była niewielka, m.in. na łączenie się cechów pokrewnych. W mieście funkcjonowała rada mięsna, chlebowa, obuwnicza. Ponadto przez Chobienie przechodził targ wołowy, który przestał być wykorzystywany na długo przed rokiem1445 i którego przebieg nie jest dobrze znany. Wiadomo tylko, że wychodził przez Bramę Ścinawską w kierunku granic gminy Naroczyce i przebiegał wzdłuż Odry (do Ścinawy). Ponadto pod miastem znajdowała się cegielnia. W średniowieczu nie wykształciła się w Chobieni znacząca warstwa kupiecka, kwitł raczej dobry handel oraz rozwijał się głownie rynek wewnętrzny. Wynikało to z faktu, iż w sąsiedztwie miasta funkcjonowały już znaczniejsze ośrodki polityczne i administracyjno – handlowe położone na traktach handlowych, takie jak Ścinawa z komorą lądową i wodna na Odrze (od poł. XIII w. ) Rudna (od początku XIV w.). Miasto splądrowane zostało w roku 1480. W 1481 r. w Chobieni uwolniony został od opłat tygodniowy targ miejski, który przypadał na środy. Jarmarki związane były ze świętami kościelnymi. Po roku 1484 powstało w Chobieni towarzystwo strzeleckie. Funkcjonowało ono nadal w XVI w.

Za Georga von Kottwitz młodszego, w roku 1568 miasto otrzymało nowe przywileje. Potwierdzono prawa miejskie. W 2 poł. XVI w. miasto rozrosło się. W 1590 roku rozpoczęto budowę wodociągu. Wówczas też miasto miało wybudować na nowym rynku areszt. W 1603, 1616 i 1622 Chobienię niszczyły pożary. Miasto było też plądrowane w czasie wojny trzydziestoletniej w wyniku przemarszów wojsk przeprawiających się pod Chobienię przez Odrę, m.in. w 1. 1633, 1639, a w 1. 1631 i 1632 ogarniała je zaraza. Walki toczyły się też w bezpośrednim sąsiedztwie Chobieni. Ogólnie zniszczenia po wojnie trzydziestoletniej były bardzo znaczne. Kolejny pożar Chobieni, który wybuchł w roku 1722, zniszczył zachodnia jej część. Miasto płonęło jeszcze w roku 1761.

Ogólnie, w XVII wieku, a szczególnie w 1 poł. następnego stulecia, miasto przeżywało okresy stagnacji i chyliło się ku upadkowi. Ograniczona wówczas jego swobody i obciążono je dużymi podatkami oraz służbami na rzecz dóbr. Niewiele dało miastu ustanowienie w Chobieni nowego targu końskiego i bydlęcego. W latach 1723- 25 znajdowały się w mieście 73 domy. Miasto miało 22 mieszczan i 12 mieszczan zajmujących się uprawą roli. Istniała niewielka gmina żydowska. Funkcjonowało 7 ław chlebowych, 5 mięsnych, 12 obuwniczych, łaźnia (w ruinie). Użytkowano ogrody. Wówczas też w Chobieni znajdowały się 3 karczmy: przed bramą ścinawską, zamkową i odrzańska (przy przeprawie). 1791- 1845 Chobienia była małym, otwartym miastem akcyzowym. Radę miejską tworzyli burmistrz, burmistrz policyjny, i dwóch rajców. Ludność miasta zajmowała się uprawą roli, warzeniem piwa. Handel rozwinięty był dość słabo. W ciągu roku odbywały się cztery jarmarki bydlęce. Był też ustanowiony jeden targ tygodniowy. W mieście stacjonował również garnizon (regiment huzarów). Pozostałe informacje o funkcjonowaniu Chobieni w końcu XVIII w. zawarto w tabeli. W latach ok. 1830 i 1845 istniało już przedmieście ścinawskie. Szpital funkcjonował do lat trzydziestych XX w. W końcu XIX w. powstała na prawym brzegu Odry wąskotorowa kolej łącząca Górę, Chobienię i Ścinawę. W latach dwudziestych XX wieku, od roku 1925 powstały przy drogach do Nieszczyc i Radoszyc dwie kolonie, a przy drodze do Laskowej (dawnej drodze do Ścinawy) zbudowano osiedle. Osiedli tam osadnicy z Westfalii i Badenii. W tym czasie powstała linia autobusowa ze Ścinawy do Chobieni, przebudowano drogi wychodzące z miasta. Powstała też wówczas nowa szosa do Ścinawy poprowadzona przez Naroczyce. Dalej regulowano rzekę. W styczniu roku 1945 mieszkańcy opuścili Chobienię. Po 1945 roku do miasta dołączono dawną wieś.

Najprawdopodobniej w końcu XIV w. lub na początku następnego stulecia wzniesiony został miejski kościół św. Piotra i Pawła, fundacja kapituły lub panów von Dohna, będący pierwotnie kościołem filialnym starego kościoła parafialnego we wsi Chobienia, powstałego przed rokiem 1300. Już w 1446 istniał w Chobieni szpital, z którym związana była kaplica św. Katarzyny.

Luteranizm wprowadzony został w Chobieni przez Georga von Kottwitz starszego, a Sebastian von Kottwitz starszy wprowadził w roku 1540 nowe zarządzenie kościelne według wzorca z miasta Góry. Od roku więc 1591 mieszkańcy Chobieni przeszli na wyznanie ewangelicko- augsburskie. Pierwszy pastor w Chobieni wzmiankowany był w roku 1549.

Starszy kościół we wsi przejęty został przez katolików w roku 1654, a kościół miejski- w. 1 1670- 1688. W 2 poł. XVII wieku liczba katolików w Chobieni była niewielka, wzrosła dopiero w 1 połowie następnego stulecia, zapewne w oparciu o cesarską faktorię solną, która miała być również ośrodkiem propagowania katolicyzmu. Po roku 1741 protestanci odprawiali swe nabożeństwa w Sali w ratuszu, a od roku 1769- w nowym zborze na rynku. Stary kościół przestał istnieć w roku 1780, a do XX wieku włącznie kościół miejski p. w. św. Piotra i Pawła pozostawał katolicki.

Sądownictwo na terenie miasta odbywało się początkowo na terenie na południe od miasta, pod dębem na łące nad Odrą, a od XV wieku na wzgórzu szubieniczym położonym również na południe od miasta. Nowe miejsce sądu zostało wyznaczone przez panów von Dohna.

Około roku 1261 wzmiankowane było w Chobieni wójtostwo. W wyniku podziału miasta na dwie części czeską i książęcą podzielono je i ustanowiono dwóch wójtów. W roku 1399 Chobienia, która została właśnie dołączona do okręgu górowskiego przeszła pod panowanie księcia cieszyńskiego. Wówczas to wójtostwo scalono. Siedziba wójtostwa znajdowała się we wschodniej pierzei rynku. W XIV i XV wieku wójtostwo należało do rodziny von Brunaw. W roku 1445 kupił je Henrich von Dohna. Zapewne część tego wójtostwa odkupił w 1477 Siegmund von Kottwitz. Wójtowski folwark znajdował się na południe od miasta. Do wójtostwa należała też łaźnia miejska, usytuowana przy Bramie Odrzańskiej, na północ od północnej pierzei rynku.

Na terenie późniejszej wsi znajdowała się osada rybacka, na południe od której powstało w XIII w. miasto Chobienia. Na początku XIV wieku wieś pozostawała jeszcze na prawie polskim. Przed r. 1300 powstał kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny, później św. Idziego. Najliczniejszą grupą zawodową na jej terenie byli rybacy. W roku 1480 wieś została splądrowana. Zniszczył ją pożar w roku 1616 oraz działania wojenne w czasie wojny trzydziestoletniej.

Na północ od kościoła znajdowało się allodium z folwarkiem o nazwie Domvorweck, należące do kolegiaty głogowskiej, a na zachód od świątyni istniało allodium książęce. Oba allodia zostaną omówione później.

Historia dóbr.

Na początku XIV w. na terenie miejscowości znajdowały się trzy allodia: kościelne, książęce i szlacheckie.

Allodium kościelne z folwarkiem (wraz z trzema łanami, lasami, łąkami i owczarnią) zostało w roku 1378 wydzierżawione braciom Hannusowi i Nicolausowi Scheffer mieszczanom z Chobieni oraz ich spadkobiercom. W roku 1476 dobrami tymi zarządzali Johann Buchwald, a następnie Simon von Sack, właściciel części allodium we wsi Chobienia. Na początku XVI w. folwark kościelny, mimo że był dzierżawiony, pozostawał opuszczony. Kupił go ostatecznie w roku 1542 Georg von Kottwitz. Grunty tego allodium usytuowane były na zachód od wsi. Folwark zlikwidowano w 1. 1824- 1849

Allodium książęce posiadał w roku 1316 jako lenno Arnold von Czedlicz. Było to najprawdopodobniej allodium we wsi, naprzeciw cmentarza i starego kościoła, po zachodniej stronie drogi wiejskiej. Było własnością: Friedricha Schaffa w roku 1342,rodziny Tauer (ok. 1440), braci Petera, Simona, Heinricha, Hansa Zacken (od 1440) i Simona Sack (1465, 1476). W połowie XV w. z allodium tym związany był folwark ze szlachecka siedzibą. W roku 1546 Peter i Sigmund die S „ che sprzedali folwark związany z allodium Siegmuntowi Falckenhain, a ten odstąpił go w 1554 r. Sebastianowi von Kottwitz. Folwark zlikwidowano do roku 1638.

Allodium szlacheckie położone był na południu od miasta, przy drodze do laskowej. Wymienione po raz pierwszy w roku 1316 było własnością: Arnolda von Czedlicz (1316), Nicola von Rechenberg (1394), Johannesa i Heinricha von Donin, Heynka von Prebticz (1399), Nicolasa Czedlicza, (1399), Nickela Rechenberga (1445), Condrada Rechenberga (1485, 1487). Do tych dóbr należały też te posiadłośi w Laskowej. W roku 1490 dobra te posiadała siostra Conrada Rechenberga Agnes Susskin, która sprzedała je Janowi Golińskiemu, a ten w tym jeszcze roku 1490 odsprzedał je Christiphowi von Dohna. Folwark zlikwidowano do roku 1638.

Jak można , sądzić dobra wymienione powyżej nie były pierwotnie związane z zamkiem pozostającym od początku XIV w. w posiadaniu Panow von Dohna. Rodzina ta posiadała w Chobieni w XIV i XV w. przede wszystkim prawa książęce nad miastem. Rodzinę tę reprezentowali: Otto von Dohna, jego syn Johann (ok.1331), Hans, Cunradt, Heinrich, Seyfridt von Dohna (ok. 1399), Heinrich von Dohna (1445) i Christoph von Donyn (1482, 1496, 1499).

Poprzez małżeństwo wdowy Margarethy von Dohna z Georgiem starszym von Kottwitz prawo książęce nad miastem oraz nowopowstające dobra przeszły w 1504 r. na własność rodziny von Kottwitz, reprezentowanej przez: Siegmunda von Kottwitz (1477), jego syna Georga starszego (1504- +1533), Sebastiana Kottwitz (1535- +1566), Georga von Kottwitz młodszego (ur. 1549- +1593, od roku 1566 właściciela dóbr), Sebastiana von Kottwitz młodszego (ur. 1573- +1611, na dobrach od 1593) i jego brata Leonharda von Kottwitz (1611- +1630).

Córka Leonharda Barbara została żoną Johanna Georga von Seidlitz (+1659), któremu jej krewni sprzedali w roku 1638 chobieńskie dobra. Spadkobiercy Johanna Georga sprzedali w roku 1663 swemu młodszemu bratu Christophowi Leonhardowi von Seydlitz dobra w Chobieni. W latach 1687 – 1690 dobrami zarządał brat Leonharda Johan Georg (+ 1690). Na polecenie cesarza dobra w Chobieni sprzedano w roku 1691 katolikowi, hrabiemu Rzeszy Christophowi Wentzelowi von Nostitz Und Reineck ze śląskiej linii rodu z Czochy (+1712), gubernatorowi kolejno w Głogowie, w Legnicy i w Świdnicy. Dobra te później przyjął jego syn, Johan Karl Martin (od 1712 – 1740), tajny radca Johann Carl hrabia von Nostitz Und Rheineck, Hans Wolfgang, baron von Hasslingen (1741), marszałek polny, generał George Ludwik Conrad hrabia von Gessler (1741), jego syn hrabia von Gessler (od 1750), poseł okręgowy Carl Sidismund von Gellhorn (od 1759, 1765), baronessa von Kottwitz (ok. 1780, 1791), radca dworu Cramer (od 1812), urzędnik kameralny Liborius ( ok. 1830), baron von Kölle (1845, 1876), von Rauch, von Bredow, von Garczyński, Wolfgang hrabia von Saurma, baron von und zu Jeltsch (od 1905 – 1910), von Jeltsch (1933).

Chobieńskie dobra zamkowe scalane od 2 poł. XV w. przez panów von Dohna i od początku XVI w. przez panów von Kottwitz zostały w efekcie utworzone ze wszystkich trzech wymienionych powyżej średniowiecznych allodiów. W końcu XVI w. do dóbr dołączone dobra w Żulchowie (Schöttlau) i w Lanken. Od roku 1804 dobra w Chobieni połączone z dominium w Lubowie (Lübchen) , położonym po prawej stronie Odry.

Na początku XIV w. wzmiankowana była przeprawa przez Odrę. Wpływy z niej należały do kapituły kolegiackiej w Głogowie. Przy przeprawie istniała też karczma, własność kapituły. W roku 1316 Arnold von Czedlicz otrzymał od księcia ścinawskiego Jana prawo budowy jazu na Odrze i młyna. Przez jaz przechodziła droga żeglowa dla statków. W 1 ok. 1517 – 1531 przeprawę promową dzierżawili panowie von Kottwitz i płacili czynsz kapitule. Jednocześnie utrzymując przeprawę i prom na własny koszt starali się o przejęcie promu na własność. Dokonali tego w 1535 r. Jaz na Odrze na wysokości Chobieni istniał jeszcze w roku 1701. Ogólnie ok. 1727 r. warunki żeglugi na Odrze były złe, bo w jej korycie znajdowały się zadrzewione i zakrzaczone łachy.

Już na początku XIII w. powstały w Chobieni skal soli związane z przewożeniem przez konwent cystersów w Lubiążu soli na trasie z Gubina do Lubiąża. W poł. XIII w. użytkowano handlu solą drogę wodną z Brandenburgii poprzez Szprewę do Odry. Na Śląsku droga ta około 1725 r. miała dwa rozgałęzienia – do Nowej Soli i do Chobieni. Dbano też o poprawienie komunikacji wodnej na trasie z Brandenburgii na Śląsk, o czym zaświadczy zawarcie w roku 1865 umowy pomiędzy cesarzem Ferdynandem I i elektorem brandenburskim w sprawi polepszenia żeglugi na Odrze i budowy kanału. W tym tez czasie powstała cesarska faktoria solna w Chobieni. Ponadto cesarski Urząd Solny w 1706 r. zawarł dwudziestoletni kontrakt handlowy z brandenburską dyrekcja solną i wówczas już istniał w Chobieni skład solny. Od roku 1817 państwowa już faktoria wykorzystywana była w transporcie soli z salin w dolnej Saksonii na Śląsk.

1.1. Układ przestrzenny miejscowości.

Miasto.

Miasto usytuowane jest w południowej części miejscowości. W 1 poł. XVIII w. teren miasta był ograniczony do rynku, wylotów z ulic z północnej i wschodniej jego pierzei oraz ternu kościoła parafialnego na Odrą. Miejska budowa koncentrowała się tylko przy północnej, wschodniej i częściowo przy zachodniej pierzei rynku. Zamknięcie zachodniej pierzei rynku stanowił pałacowy folwark, a południowa, niezabudowana pierzeja rynku była ograniczona terenami rolniczymi. W obrębie tak przedstawiającego się układu urbanistycznego wyróżniały się następujące elementy. Rynek miał zarys wydłużonego prostokąta z wcięciem w południowo - wschodnim narożniku, w które wsunięta została zabudowa kwartału żydowskich budynków przy ulicy Krzywej. W centrum rynku stał ratusz, a po jego obu stronach dwa, małe budynki istniejące jeszcze w roku 1845 usytuowane były następująco: Ścinawska (wzmiankowana w r. 1445) – u wylotu ulicy Partyzantów przy ulicy Nadrzetnej, dawniej przy drodze przecinającej grunty uprawne, ulica Odrzańska – na styku ulicy wychodzącej ze wschodniej pierzei rynku i drogi ku przeprawie, oraz Głogowska – na zachodnim krańcu zabudowy ulicy Wolności. Na południe od gruntów rolnych sąsiadujących z rynkiem, w oddaleniu od miasta (przy późniejszej ulicy Nadrzecznej) znajdował się szpital i cmentarz szpitalny.

Do roku 1824 na wspomnianych powyżej terenach ukształtowano południową pierzeję rynku podzieloną ulicą Partyzantów. Znalazła się tu zabudowa luźna, złożona z niewielkich zagród. Przed 1824 powstało również przedmieście ścinawskie przy drodze do Laskowej, będącej stara drogą do Ścinawy. Tak więc miasto rozwinęło się w kierunku południowym. Ok. roku 1824 z północno - wschodniego narożnika rynku wychodziła ku przeprawie ulica z zagęszczona zabudową usytuowaną względem niej szczytowo, kształtowana na sposób miejski. Na południe od miasta w końcu XVIII w. istniały glinianki. Przy wylocie drogi z Chobieni do folwarku Chałupki (Thiervorwerck) czynny był młyn.

W latach 1892 – 1925 istniała już zwarta zabudowa południowej pierzei rynku. Rozrosło się też wówczas przedmieście ścinawskie, w kierunku południowym i przy ulicy Nadrzecznej. Dominowała tu zabudowa wolnostojąca, głównie mieszkalno – rzemieślnicza. W latach dwudziestych XX w. powstał przy ulicy Nadrzecznej Dom ludowy, który przebudowano następnie na szkolę ludową w 1. 1936/7. Szkoła wraz z otoczeniem ma charakter założenia komponowanego. W latach dwudziestych (do roku 1925) powstały też: odeśle szeregowo zbudowanych, efektownych domków jednorodzinnych ( rzemieślniczych), z dachami krążynowymi (przy drodze do Laskowej), oraz dwie kolonie (przy drogach do Radoszyc (Chobinek, Chobienia) i do Nieszczyc) złożone z zagród usytuowanych rządowo po jednej stronie każdej z dróg.

Współcześnie zachował się dawny układ ulic i placów na terenie miasta. Zachowana jest zabudowa zachodniej i północnej pierzei rynku. Pierzeja wschodnia utrąciła swą zabudowę. Pierzeją południową wypełnia zabudowa o charakterze zbliżonym do zabudowy zagród. Przerzedzona jest też zabudowa ulic skierowanej ku przeprawie. Zachował się układ przestrzenny przedmieścia ścinawskiego. Istnieją: osiedle i kolonie poza miastem.

W ramach układu urbanistycznego miasta kształtowały się dwa wnętrza miejskie rynek i otoczenie kościoła parafialnego.

Zarys rynku przekształcanego w końcu XVI w. i układ zabudowy na jego terenie znane są od czasów nowożytnych. W centrum rynku stał ratusz i przy nim budynek aresztu, a od lat 1767 /9 – znajdował się tu już zbór. Odwach wzmiankowany był w roku 1791. Bardzie szczegółowo znany jest wygląd rynku w 1. ok. 1900 – 1945. Centrum placu, blisko siebie usytuowane były ratusz i zbór. Zbór otaczały z trzech stron prostokątne gazony obramione niskimi żywopłotami, obsadzone skrajnie lub centralnie żywotnikami. Po północnej stronie zboru złożono duży gazon z centralnie usytuowaną, ośmioboczną sadzawka fontanny, zdobiony czterema haftowymi parterami. Pary małych gazonów rozmieszczono po wschodniej i zachodniej stronie zboru. Podobna parę gazonów złożono przed wschodnia, frontowa elewacja ratusza. Tu tez rosły dwa rozłożyste drzewa, w tym lipa pokoju z roku 1813. Na południe zaś od ratusza zbudowano w roku 1933 pomnik poległych w I wojnie światowej. Pomnik ten miał kształt prostopadłościanu (z tablica pamiątkową) zwieńczonego rzeźbą lecącego orła. Balustradę tworzyły cztery niższe, masywne prostopadłościany połączone prętami. Pomnik ten stał na niewielkim pstrokatym placyku obramionym gazonami ograniczonymi żywopłotem. Zarówno we wcześniejszym rozplanowaniu otoczenia zboru, jak i późniejszym ujęciu miejsca usytuowania pomniku wykorzystano rozwiązania formalne zaczerpnięte z koncepcji nowożytnych ogrodów regularnych. Ponad to obsadzono chodniki obiegające rynek.

Obecnie na rynku nie istnieje zbór i ratusz oraz nie zachowała się zabudowa wschodniej pierzei rynku. Na miejscu jednego z bloków tej zabudowy wzniesiono współcześnie jednorodzinny budynek mieszkalny. W efekcie zatarciu uległ dawny układ przestrzenny rynku. Dawny pomnik poległych I wojny światowej przekształcono na pomnik żołnierzy radzieckich. Zachowane są relikty murów zboru. Centrum rynku rozwiązano jako jednolity skwer z fontanną. Skwer ten obsadzono wokół dębami szypułkowymi ( obecnie o śr. 50-70 cm). Z dawnego obsadzenia przy zborze zachowały się żywotniki. Wzdłuż brzegów chodników pod domami – formowane w kule lipy z okresu międzywojennego. Nawierzchnie rynku częściowo z kostki granitowej, a częściowo asfaltowej.

Choć kształt placu kościelnego był uzależniony od konfiguracji terenu, wytoczono go stosunkowo regularnie jako prostokątny plac, z kościołem usytuowanym jego w części wschodniej. Ku placowi temu otwierały się od zachodu tyły działek wschodniej pierzei rynku. Obecnie dawny zarys placu nie jest czytelny m.in. ze względu na nieistnienie zabudowy wschodniej zabudowy pierzei rynku. W południowej części placu znajduje się kościół otoczony cmentarzem.

Charakter komponowanego założenia ma otoczenie szkoły podstawowej przy ulicy Nadrzecznej. Teren przed północną elewacja szkoły zagospodarowany jest parkowo. Część zadrzewiona oddzielona jest podwójnym szpalerem z lip drobnolistnych, za którym znajduje się półkoliście uformowany placyk z pomnikiem z okresu międzywojennego, obecnie z tablicą ku czci Bohaterów Westerplatte. Za placykiem usytuowany jest niewielki zadrzewiony teren ze Ścieszka na osi półokrągłego placyku. Rosną tam lipy, klony, kasztanowce i robinie. Po południowej stronie szkoły założono plac sportowy.

Zachował się tez pochodzący z lat trzydziestych XX w. szpaler na ulicy Nadrzecznej złożony z ogłowionych lip formowanych w kulę. Szpaler ten przechdzi następnie wzdłuż ulicy w aleją prowadząca do szkoły.

Oba cmentarze, starszy przy starym kościele św. Idziego we wsi i nowszy przy kościele miejskim nadal funkcjonowały w XVI w. Cmentarz przy kościele miejskim przeznaczony był w 2 pol. XVII w. dla katolików, a cmentarz przy starym kościele św. Idziego był w tym czasie symultaniczny. W roku 1673 wymieniony został cmentarz szpitalny.

Najstarszy cmentarz przy kościele św. Idziego zostanie omówiony przy analizie układu urbanistycznego wsi.

Zarys cmentarza otaczającego kościół miejski znany jest dopiero z lat 1892 – 1925. Cmentarz ten założony był na planie owalu, co też dowodzi, że był założeniem starym. Obecnie jest nieużytkowany, otoczony fragmentami muru ceglanego i ogrodzeniem metalowym. Przy murze rośnie kilka drzew: daglezje, dęby, kasztanowce. Zachowano tylko dwa nagrobki. Cmentarz położony jest na nadrzecznej skarpie umacnianej w roku 1914, ale obecnie podmywanej pod rzeką.

Około roku 1824 na południe od bloku zabudowy południowej pierzei rynku, na skraju miasta, przy późniejszej ulicy Nadrzecznej, znajdował się mały cmentarz szpitalny założony na planie kwadratu. W 1. 1892 – 1925 był powiększany w kierunku południowym i uzyskał zarys bardzo wydłużonego prostokąta. Obecnie cmentarz ten jest nieużytkowany. Nie zachowały się nagrobki. Wzdłuż zachodniej granicy cmentarza – ceglany mur. Od ulicy – niski mur ze słupami i ażurowymi, metalowym ogrodzeniem. Na wschodnim skraju starszej, północnej części założenia aleja z lip drobnolistnych założona na osi północ – południe i powstała w końcu XIX w. Druga, nowsza, południowa część cmentarza wydzielona szpalerem z lip i klonów.

Wieś.

Około roku 1824 wieś położona na północ od miasta i od przeprawy miał układ ulicowy. Jej zabudowa skupiona była przy głównej wiejskiej ulicy poprowadzonej wzdłuż koryta Odry. Przy drodze tej, blisko dojazdu do przeprawy znajdowała się faktoria solna, kształtowana w XVIII w. przez budynek administracyjny i budynki składowe ustawione wokół bardzo rozległego dziedzińca na planie czworoboku. Przy dalszym odcinku ulicy, aż do cmentarza znajdowała się zabudowa szeroko frontowa. Po wschodniej stronie tej ulicy znajdował się cmentarz z ruinami starego kościoła, a na północ od niego folwark, zlikwidowany później, do roku 1849. Siedlisko wsi było zwarte i jednolite.

W 1. 1892 – 1925 układ przestrzenny wsi niewiele się zmienił. Zmniejszono dziedziniec faktorii oraz ilość jej budynków. Zabudowę wsi, nadal szeroko frontową rozszerzono w kierunku północnym. Wznoszono tu także niewielkie wille.

Współcześnie czytelny jest dawny układ przestrzenny dawnej wsi. Na południe od miejsca dawnej faktorii solnej ( ulica Górna 5 ) znajduje się okazałe, ceglane budynki gospodarczo – magazynowe z końca XIX w. skupione częściowo przy prostokątnym , wąskim dziedzińcu i usytuowane kolejno względem ulicy. Tu też rosną trzy okazałe buki i świerki. Przy głównej ulicy skupiona jest zabudowa mieszkalno – gospodarcza i nieliczne budynki o charakterze willowym.

Przy ulicy Górnej, blisko północnego krańca wsi, na nadodrzańskiej, podmywanej skarpie znajduje się najstarszy, obecnie tez użytkowany chobieński cmentarz z ruinami kościoła św. Idziego. W XVII w. znajdowała się na cmentarzu kostnica, która w roku 1688 była już w stanie ruiny. Już przed rokiem 1849 założenie miało zarys niewielkiego prostokąta, zachowany do dziś. Obecnie cmentarz ogrodzony jest z trzech stron kamienno – ceglanym murem z bramą filarową, rujnowanym od strony skarpy ze względu no obsuwanie się ziemi. Przy ruinach kościoła rosną: pomnikowa lipa o śr. 120 cm, dąb o śr. 100 cm i trzy formowane dęby. Nie zachowane żadne stare nagrobki.

1.2. Omówienie ważniejszych zabytków Chobieni w układzie rzeczowym i chronologicznym, charakterystyka zabudowy.

Stary kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny (1378), później św. Idziego (1670) – w ruinie.

Kościół parafialny ufundowany według tradycji przez Henryka Brodatego, lub jego żonę księżną Jadwigę, usytuowany na terenie wsi Chobienia zwany był Dohmkirche. Niewątpliwie musiał powstać przed rokiem1300, kiedy to wzmiankowany był jego proboszcz Albert. Parafia w Chobieni miała na początku XIV w. wśród godności oraz urzędów należących do kolegiaty głogowskiej dość istotne znaczenie i zarezerwowana była dla wybranych członków kapituły. W roku 1320 dokonano inkorporacji Chobieńskiej parafii do kolegiaty i do tego czasu obsługiwali ja wikariusze z 8 kanonikatów. Około 1378 kościół miał wezwanie św. Marii Magdaleny, a w roku 1540 został przejęty przez luteranów. Katolicy odzyskali go w 1654 r.

Pierwotnie był to kościół drewniany, później murowany. W 1589 r. groził zawaleniem i został wyremontowany na koszt właścicieli dóbr w Chobieni , Naroczycach i w Brodowicach i użytkowany był przemiennie z nowym kościołem parafialnym. Kościół ten spłoną w roku 1616 i został zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej. W roku 1654 był bardzo w złym stanie, a około 1670 r. nie był przy nim już plebani. Został odbudowany w roku1679, dzięki dwóm urzędnikom cesarskiej faktorii solnej i pełnił funkcje kościoła parafialnego. Jednakże już przed 1688 rokiem, ze względu na opuszczenie wynikłe z braku katolików w Chobieni i okolicy, znów popadł w ruinę. W roku 1710 kościół, od czasu określenia jako parafialnego kościoła miejskiego był tylko okresowo otwieranym kościołem cmentarnym. Wówczas tez po raz kolejny był w bardzo złym stanie technicznym. Do połowy XVIII w. przeprowadzono jednak jakieś renowacje tej świątyni, gdyż przedstawiono ja na rycinie z połowy tego stulecia. Po mino to pogarszał się stan techniczny kościoła, w wyniku czego w roku 1780 rozebrano jego trzy ściany zachowując jedną. Na niej umocowano epitafium z XVI w. oraz jeden z krzyży nagrobkowych. Materiał z rozebranego kościoła wykorzystano przy budowie plebanii.

Według opisów z lat 1670 – 1688 kościół był murowaną, obszerną świątynią z zakrystią i z wolnostojącą drewnianą dzwonnicą. W roku 1688 odnotowano zniszczenie dachu kościoła, stropu nawy i posadzki. Zachowane był natomiast ściany nośne otworami okiennymi i z wypełnionymi drzwiami otworami wejściowymi. według ryciny z polowy XVIII wieku kościół składał się z wydłużonego prezbiterium i z wyższej, krótkiej nawy nakrytej wysokim dwuspadowym dachem. Tak przedstawiająca się bryła kościoła i jego ogólne rozplanowanie odpowiadało rozwiązaniom z XIII w.

Obecnie na terenie cmentarza czytelne są fundamenty kościoła oraz zachowała się wschodnia ściana nawy z wmurowanym w nią epitafium Heinricha von Sack z roku 1580 i z krzyżem. Epitafium ujęte jest neoklasycystyczną oprawą portalową z 1 poł. XIX w. Do reliktu ściany dobudowana została od wschodu w końcu XIX w. cmentarna ambona.

Szpital i kaplica św. Katarzyny – nieistniejące.

Szpital św. Ducha położony był na południe od miasta, na terenie lub w sąsiedztwie późniejszego cmentarza przy ulicy Nadrzecznej i był filią przeorstwa krzyżowców w Ścinawie, powstałego w roku 1316. W 1446 r. chobieńskim szpitalem zarządzał szpitalnik Nicol Brieger. Szpital ten usytuowany był w oddaleniu od kaplicy i w XVI w. utrzymywany przez właścicieli dóbr orz prowadzony przez władze miejski. Po sekularyzacji zakonu, to jest to do lat trzydziestych XX w.

Z początku XX w. pochodzi fotografia przedstawiająca front dwukondygnacyjny budynku szpitalnego, kryjącego być może gotycki rdzeń. Sugeruje to bardzo sprymitywizowany wystrój szczytowej elewacji frontowej utrzymany w stylu neogotyku , z wykorzystaniem obiegowych rozwiązań formalnych występujących w architekturze 2 poł. XIX w. Uskokowe obramienie szczytu frontu budynku pozwala przesunąć ostatnią przebudowę w stylu neogotyckim na koniec XIX w. przy szpitalu, w oddaleniu od niego, znajdowała się kaplica św. Katarzyny, której czas powstania nie jest znany. Nie istniała już w roku 1670.

Kościół miejski, obecny kościół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła.

Kościół parafialny wzmiankowany był po raz pierwszy w roku 1446. Nie ma zgodności, co do czasu jego powstania i w związku z tym podawane są dwa następujące datowania: koniec XIV w. – początek XV i 1375 – 1425. W roku 1520 wymieniono kościół miejski z kaplicą mariacką. Kościół ten odnowiono w 1. 1584 – 1587 przy dużym udziale Georga von Kottwitz młodszego. Niestety nie jest znany zakres przeprowadzonych wówczas prac, gdyż kościół spłonął w 1. 1616 i 1722. Data odnowienia znajdowała sie na murach świątyni a inicjały G v. K (Georg von Kottwitz) – na chrzcielnicy. W czasie pożaru w roku 1616 spłonęła wież kościoła. Do roku 1688 kościół ten nazywany kaplicą „ dworska” pozostający w posiadaniu protestantów Siedlitzów został przejęty przez katolików i niedługo później stał się kościołem parafialnym. Kościół spłonął w roku 1722. Odbudowano go do 1724 r. wyposażenie kościoła wykonano w 1. 1725 – 1727 na koszt urzędników z cesarskiej faktorii solnej. Rzeźbiarz pochodził z Rudnej. W 1. 1830 – 1845 nadal to był parafialny kościół katolicki i należał do archiprezbiteriatu w Przychowej. Przy tym kościele znajdowały się niewielkie dobra parafialne ( Wiedmuth).

W roku 1688 nawa kościoła nakryta była malowanym stropem i zabierała empory. W połowie XVIII w. bryłę świątyni tworzyły krótkie prezbiterium zamknięte trójbocznie, osłonięte wielopołaciowym dachem, wyższa, wydłużona nawa ( ze szczytem o konstrukcji szkieletowej i z dachem dwuspadowym) oraz od zachodu wieża, w dolnej części prostopadłościenna ( z wieżyczką schodową ), w górnej ośmioboczna nakryta ośmiobocznym hełmem. Tak przedstawiająca się bryła kościoła zachował się do dziś. Nawa i wieża są oskarpowane, m.in. skarpami ustawionymi ukośnie. Od północy do nieoskarpowanej nawy przylega dobudówka ze skarpą przy północnym narożniku, zawierająca empory. Prezbiterium nakryte jest obecnie sklepieniem konchowym z lunetami i otwiera się ku jednoprzestrzennej nawie przez półkulisty łuk tęczowy. Ku nakrytej stropem nawie otwierają się również półkuliste arkady empor. Okna o łukach półkulistych. Tylko jeden z otworów nawy ma łuk ostry.

Architektura kościoła jest wynikiem wielu nawarstwień z czasów nowożytnych, niemniej jednak rozplanowanie świątyni, jej bryła, oskarpowanie z ukośnymi skarpami wieczu. Rzut ( pod względem składu elementów ) i addycyjność bryły budynku miały charakter tradycyjny oraz odnosiły się jeszcze do architektury XIII w.. Ukośne ustawienie skarp, znane w końcu XIII w. upowszechniło się w architekturze w. XIV i XV. Te cechy architektury nie mogą co prawda jej precyzyjnie datować, ale nie wskazują na jej tradycjonalizm . Charakterystyczne natomiast rozwiązanie wieży odnosi się do architektury XVI w. i ma u swej podstawy rozwiązania formalne z 2 poł. Poprzedniego stulecia. Tradycjonalizm a może i praktycyzm inicjatorów kolejnych nowożytnych odbudów kościoła uwypuklił się też konsekwentnym powracaniu do wcześniejszych form. W roku 1815 została zniszczona zakrystia, a w 1823 r. od uderzenia pioruna zniszczeniu uległy dach kościoła i Chełm wierzy, które wkrótce odbudowano.

Przed rokiem 1945 wnętrze prezbiterium i ścianę nawy z łukiem tęczowym pokrywały polichromie z XIX w., w większości w 2 poł. tego stulecia operujące głównie motywami roślinnymi. Jak dowodzi ikonografia inne tez było wyposażenie kościoła. Po roku 1945 w nowym wyposażeniu świątyni znalazł się też ołtarz główny z kościoła ewangelickiego.

W roku 1607 Sebastian von Kottwitz zbudował przy koście grobowiec rodzinny ( kaplice grobową) z wejściem od strony cmentarza. W czasie pożaru miasta w roku 1616 kaplica spłonęła. Odbudowano ją w roku 1620. Spoczywało w niej i spoczęło później wielu przedstawicieli rodziny von Kottwitz, a także reprezentantów rodziny von Seydlitz. W XVII w. była to dobudówka dwukondygnacyjna, gdyż na I piętrze znajdowała się szkoła. Obecnie kaplica ta nie istnieje.

Zbór - nieistniejący.

Po roku 1741 pozbawieni świątyni ewangeliści odprawiali swe nabożeństwa w Sali w ratuszu. Nowy zbór wznieśli w rynku, dopiero w 1. 1767 – 1769. Powstała parafia ewangelicka obejmująca: Naroczyce, Laskową, Radoszyce i Górkę. Parafia nie miała dóbr parafialnych.

Zbór wzniesiony w północnej części rynku, na północ od ratusza był jednorodnym i jednolitym stylistycznie, trzykondygnacyjnym, centralnym budynkiem o zwartej bryle założonym na planie kwadratu ze ściętymi narożnikami. Budynek wzniesiono w konstrukcji szachulcowej i później omurowano lub tylko otynkowano. Szersze, środkowe, trzyosiowe partie elewacji łączyły się z jednoosiowymi częściami elewacji w miejscu ściętych narożników. Okna w elewacjach prostokątne lub o łukach odcinkowych. Zbór nakryty był dachem łamanym zwieńczonym pierwotnie cylindrycznym bębnem ( z okienkami ) zwieńczonym Chełmem z latarnią. Zwieńczenie dachu istniało jeszcze na początku XX w. i zapewne w okresie międzywojennym zostało zniesione. Wewnątrz zboru dwie kondygnacje empor umocowane na konstrukcji złożonej ze słupów z zastrzałami. Zbór istniał jeszcze w 1965 r.

Ratusz – nieistniejący.

Ratusz początkowo drewniany, spłonął w roku 1418. W XV w. w ratuszu znajdowała się piwiarnia. Budynek spłonął również w 1616 r., ale nie wiadomo kiedy został odbudowany. Użytkowany był w 1725 r.. istniał jeszcze w 1965 r.

Był to dwukondygnacyjny, budynek na planie prostokątna, wzniesiony w konstrukcji szkieletowej, częściowo omurowanej lub z zewnątrz otynkowanej, z dobudówkami również w konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem dwuspadowym ze smukła wieżyczką osłoniętą cebulastym hełmem z latarnią. W wieżyczce wisiał historyczny dzwon z roku 1742 przeniesiony po 1945 r. do kościoła katolickiego. W XIX w. elewacje rozwiązane były w stylu bardzo prostego neoklasycyzmu. W elewacjach dzielonych pasowym gzymsem kordonowym prostokątne okna bez obramień, tylko z prostokątnymi płycinami podokiennymi. Wieżyczka na dachu nie istniała już na początku XX w., w ale w okresie międzywojennym została odbudowana według zachowanej ikonografii. Fasada ratusza zwrócona ku wschodowi. W centrum przedniego traku parteru, przestronna sień ze schodami i wagą miejską z XV w., nakryta stropem wykorzystywana w XVIII w. na ewangelickie nabożeństwa.

Tak więc Chobieński ratusz wyglądał bardzo skromnie. Zarówno jego bryła, rozplanowanie z dwiema sieniami w poprzednich traktach obu kondygnacji, jak i charakterystyczna wieżyczka na dachu pozwalają przyjąć, że był to budynek powstały w XVII w., utrzymany w tradycji lokalnej, tradycyjnego budownictwa użytkowego.

Plebania katolicka, ewangelicki dom parafialny (niezidentyfikowany).

W XVII w. istniał przy kościele dom parafialny. Spłonął w roku 1616 i wówczas Margaretha von Kreckwitz podarowała parafii dwa domy przy kościele, jeden na szkołę a drugi na mieszkanie dla organisty i pastora. Po roku 1654 zaczęła funkcjonować w Chobieni, przy kościele miejskim, katolicka plebania związana początkowo z kościołem św. Idziego. Spłonęła w roku 1722. Do połowy XVIII w. odbudowana . około roku 1750 był to dwukondygnacyjny budynek usytuowany na wschód od kościoła, wzniesiony w konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem łamanym. W roku 1780 przeprowadzono przebudowę domu parafialnego, wykorzystując materiał z rozebranego kościoła. W 1. Osiemdziesiątych XIX w. przebudowaną plebanię, lub wzniesiono nowa na jej miejscu. Nowy budynek otrzymał ustrój elewacji w stylu neogotyckim. Przebudowano go w roku 1940 i przekształcono go współcześnie zacierając cechy stylowe (ulica Krzywa).

Szkoły – ewangelicka, katolicka i ludowa.

Działalność szkól wyznaniowych w Chobieni znana jest od roku 1535, kiedy to powstała szkoła ewangelicka. Od roku 1607 szkoła ta znajdowała się nad kaplicą grobową Kottwitzów dobudowana do kościoła. W roku 1616 spłonęła. Został zamieniona na szkołę katolicką w 2 poł. XVII stulecia. Spłonęła ponownie w roku 1722. Po roku 1742 powstała nowa szkoła ewangelicka. W końcu XIX w. zastąpił ja nowy budynek wzniesiony przy ulicy Krzywej nr. 5 dwukondygnacyjny, utrzymany w stylu z elementami neogotyku i neobaroku. W roku 1901 przy ulicy Krzywej zbudowano też szkołę katolicką, jednokondygnacyjną, ceglaną w stylu z elementami neogotyku (nr 7). Obie szkoły wyznaniowe funkcjonowały do lat 1936/7, kiedy to powstała nowa szkoła ludowa ( przy ulicy Nadrzecznej).

Założono ją w przebudowywanym w 1. 1936/7 modernistycznym domu ludowym, budynku z lat dwudziestych XX w., nawiązującym do niemieckiej architektury początków XIX w., będącym pierwotnie pałacem młodzieży z salą gimnastyczną, sportową, schroniskiem młodzieżowym i przedszkolem. Budowa ta skomponowana addycyjnie z kubicznych brył, pozbawiona detalu architektonicznego i dekoracji charakteryzowała się monumentalizmem form. Wzniesiony na platformie (ze schodami) budynek tworzyły: centralny korpus ujęty od południa dwoma pylonymi i dwa niższe i węższe człony dostawione do niego od północy w trakcie przebudowy w 1. 1936/7 zachowano addycyjność kompozycji były szkoły, przepruto szeregi dużych okien i skrajnie pseudowieże (dawne plony) nakryto czterospadowymi dachami. Przed szkołą założono symetrycznie i osiowo zakomponowany podjazd z pomnikiem, a za szkołą usytuowane rozległy plac sportowy.

Budynek mieszkalno - administracyjny na terenie faktorii solnej- nieistniejący.

Znany jest tylko z ryciny z ok. poł. XVIII w. Był to dwukondygnacyjny budynek o zwartej bryle złożony na planie wydłużonego prostokąta, nakryty dachem czterospadowym.

Zabudowa miejska.

Niewiele wiadomo o charakterze dawnej, mieszkalnej zabudowy miasta. Istnienie pod Chobienią cegielni już przed rokiem 1445 dowodzi, że już wówczas powstawały w mieście również budynki murowane. Przemawia za tym również wydane w roku 1420 zarządzenie księcia Bolka cieszyńskiego, w którym zarządza się budowę w mieście dwupiętrowych domów, których nie wolno było kryć strzechami. Można przypuszczać, że już przed wojną trzydziestoletnią domy mieszkalne na terenie miasta były murowane, a budynki gospodarcze i oficyny- drewniane. Zabudowę tę niszczyły wielokrotnie pożary. W pierzejach rynkowych znajdowały się głównie domy rzemieślnicze. Zabudowę miasta tworzyło w 1791 roku 87 prywatnych domów oraz 14 domów na przedmieściu. Tylko 25 z tych budynków miało pokrycie ceramiczne.

Zabudowa rynku i miejska sąsiednich ulic utrwalona na fotografiach z 2 połowy tego stulecia oraz z pierwszych dziesięcioleci wieku XX. Była to stosunkowo skromna zabudowa, szeroko frontowa złożona z budynków dwu- i trzy kondygnacjowych nakrywanych dachami dwuspadowymi lub naczółkowymi. Tynkowane elewacje rozwiązane bywały głównie w duchu prostego neoklasycyzmu i praktycznie nie zdobione. Dopiero w budynkach z pocz. XX wieku pojawia się skromny detal architektoniczny. Pozostała zabudowa miasta złożona jest z budynków tynkowanych i ceglanych, często jednokondygnacjowych związanych z budynkami gospodarczymi na wzór chłopskich zagród. Nowoczesny natomiast charakter miała architektura domu ludowego i osiedla przy drodze do Laskowej (przy ul. Nadodrzańskiej) z domami z dachami krążynowymi. Domy te miały rozczłonkowane bryły i złożone były z wyższych środkowych członów zwróconych ku ulicy szczytowo i z niższych członów bocznych usytuowanych względem niej kalenicowo. Układ ten powtórzono w układzie dachów krążynowych zestawionych ze sobą pod kontem prostym.

Pałac.

Przypuszcza się, że w XIII wieku mógł powstać w Chobieni zamek, który strzegł przeprawy przez Odrę lub był myśliwskim zamkiem książęcym. Według lokalnej tradycji zamek ten miał powstać w roku 1209 i być fundacja księcia Henryka brodatego. Nie wiadomo gdzie usytuowana była ta budowla, ale w roku 1910 odkryto w sąsiedztwie obecnego pałacu i w czasie prac ziemnych relikty starych murów. Pośrednie wzmianki o zamku dochodzą dopiero z początku XIV w. XIV i XV stuleciu rodzina von Dohna mająca prawa nad miastem nie rezydowała w Chobieński zamku. Tu przebywał zapewne ich urzędnik. W zamku zamieszkał dopiero Georg von Kottwitz (po roku 1504). Nowożytny pałac pozostał siedzibą rodzin von Kottwitz i von Seydlitz aż do końca XVII w. Hrabiowie von Nostitz nie rezydowali w pałacu. Po roku 1933 pałac był własnością miasta, a w 1. 1943/4 użytkowany był na cele szkolne.

Analiza stylistyczna obecnego pałacu wskazuje, że powstawał etapowo w 1. Ok. 1530- 1630 wokół wewnętrznego dziedzińca. Powstał w ten sposób dwór wodny otoczony fosą. Najstarszym wydaje się być skrzydło południowe flankowane alkierzami i zawierające centralnie usytuowaną wieżę bramną. W roku 1583 dwór przebudowany został przez Georga von Kottwitz młodszego. Powstały wówczas malowane renesansowe stropy, w tym jeden z datą 1583 oraz heraldyczne malowidła ścienne z herbami spokrewnionych rodzin. W latach dwudziestych XVII w. zbudowano najnowsze skrzydło zachodnie z wielka salą na piętrze. Wówczas powstał też wystrój elewacji utrwalony na rycinie z poł. XVIII w. Elewacje przeprute były rzędami okien. Ściany szczytowe elewacji bocznych oraz połacie dwuspadowych dachów ozdobiono dekoracyjnymi szczytami. Wieże nakryte były charakterystycznymi cebulastymi Chełmami. W 1722 roku pałac spłonął i został odbudowany nie tracąc swego dawnego stylistycznego charakteru. Bryłę pałacu przekształcono około połowy XVIII w. Po 1759 roku powstały: portal balkonowy z herbami Carla Sigismunda von Gellhorn i jego żony, poprzedzany schodami oraz taras i schody do ogrodu przy skrzydle zachodnim. Zniesiono renesansowe szczyty w dachu. W roku 1905 nastąpiła przebudowa i renowacja pałacu. Przeprowadzono tez konserwację odkrytych stropów i malowideł sciennych. Istniał wówczas jeszcze piaskowy portal z roku 1584. Kolejny remont pałacu przeprowadzono w roku 1933. Prace zabezpieczające przeprowadzono w latach 1983- 1990.

Obecnie jest to czteroskrzydłowy budynek z wewnętrznym dziedzińcem, z trzema narożnymi alkierzami i z wieża bramną centralnie usytuowaną w skrzydle południowym. Regularność bloku pałacu zakłócona przez wysunięte ku zachodowi części skrzydła zachodniego. Trzy cylindryczne alkierze nakryte stożkowatymi Chełmami. Wieża bramna czworoboczna przechodząca w ośmiobok, nakryta stożkowym Chełmem z latarnią. Pałac nakryty dachami dwuspadowymi połączonymi z trójspadowymi. Elewacje bez podziałów architektonicznych. W elewacji południowej pozostałości renesansowej bramy wjazdowej. W elewacji wschodniej balkonowy portal poprzedzony schodami. Obecnie pałac jest opuszczony i zdewastowany.

Po roku 1759 wyburzono wielki renesansowy portal, zwrócony ku miastu i prowadzące do niego piaskowcowe schody. W XVIII wieku wypełniono tez fosy, zlikwidowano most zwodzony i wzniesiono przed elewacją południową nowy murowany. Obecnie teren dworski wydzielony jest murowanym ogrodzeniem z początku XX wieku, częściowo ażurowym, częściowo pełnym. Od strony miasta główna brama wjazdowa, filarowa z krępymi czworobocznymi filarami zwieńczonymi kulami. Od stronny ul. Wolności, na wysokości parku zachowana brama filarowa złożona z dwóch cylindrycznych słupów.

Ogród dworski i park.

Ogród dworski i piwnica przy pałacu wymienione zostały w roku 1725. Był to najprawdopodobniej ogród użytkowy usytuowany po południowej i wschodniej stronie budynku, wydzielony zachowanymi do dziś częściowo kamiennymi murami. W latach siedemdziesiątych XVII w. powstał niewielki ogród ozdobny przed wschodnia elewacją pałacu, od strony miasta. Pozostał po nim splantowany teren. W 1830 roku w pałacowym ogrodzie znajdowała się (od strony miasta) szklarnia (Fruchthaus). Prace przy kształtowaniu niewielkiego parku zawartego w granicach terenu dworskiego otoczonego murem prowadzono od lat sześćdziesiątych XIX w. przez całą druga połowę tego stulecia. W tym tez czasie na terenie danego ogrodu ozdobnego przed pałacem założono basen fontanny i wprowadzono graniczne nasadzenia. Na podjeździe założono kolisty kwietny klomb, który istniał jeszcze w okresie międzywojennym. Na północny zachód od pałacu znajdował się niewielki staw z kolistą uformowaną jak klomb wysepką. Pałac otaczały gazony rozdzielone ścieżkami. Nasadzenia zgrupowane były także bezpośrednio przy murach pałacu. W 2 poł. XIX w. park o zarysie nieregularnego wieloboku, oddzielony murem od folwarku ujęty był w obrębie murów obrzeżnymi ścieżkami i przedzielony aleją złożoną na osi północ- południe. Ogólnie więc był to park powstały w wyniku zadrzewienia terenu dworskiego. Miał cechy założenia nawiązującego do teorii nowożytnego ogrodu regularnego, jak i do teorii parku krajobrazowego.

Obecnie zaniedbany park zachowany jest w swych historycznych granicach. Czytelne są pozostałości układu alej i parkowych dróg. Dawna kompozycja parku tworzona przez układ polan, masywów i grup drzew jest nieco zatarta przez skupiska samosiewów. Nie istnieje już staw przed pałacem, ale zachowany jest basen fontanny na podjeździe (od strony miasta). Najstarsze nasadzenia pochodzą z lat sześćdziesiątych XIX w. i znajdują się na podjeździe (na terenie barokowego ogrodu). Są to: miłorząb japoński, dwa platany i cis. W centrum parku zachowała się częściowo aleja lipowa, natomiast wzdłuż zachodniej granicy założenia przebiega ścieżka założona na ziemnym nasypie, obsadzona od zachodu szpalerem z jesionów.

Folwark.

W roku 1611 spłonął pałacowy folwark. Odbudowano go, ale już w końcu XVII wieku wymieniono jego zabudowę. Ok. roku 1910 w obrębie dóbr znajdowały się trzy folwarki: jeden przy pałacu i dwa polne, w tym folwark Chałupki.

W 1 poł. XVIII w. rozległy folwark położony na południe od pałacu, założony na planie trapezu sięgał poza późniejszą ulicę Nadrzeczną i był obudowany z trzech stron. Na południowy zachód od pałacu znajdował się browar. Już około roku 1824 folwark ten oddzielony był od terenu dworskiego z pałacem drogą i obudowany był zasadniczo z dwóch stron. Niezabudowana pozostawała pierzeja folwarku od strony pałacu i miasta. Zabudowę od strony miasta uzupełniono w 1. Ok. 1892- 1925. Wówczas tez skrócono dziedziniec folwarczny i założono go na planie prostokąta ze ściętym narożnikiem. W końcu XIX w. i na początku XX powstała obecna zabudowa folwarku.

Współcześnie dawny układ folwarku uległ zatarciu, a przez dziedziniec przeprowadzono nową drogę. Wyburzono też większość budynków gospodarczych.

1.6.1. Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych.

Chobienia - miasto.

*- liczba mieszczan

Chobienia wieś.

1. Określenie strefy ochrony konserwatorskiej wraz z wykazem elementów objętych ochroną konserwatorską.
1.1. Strefy ochrony konserwatorskiej.
1.1.1. Wyznaczono strefę „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej.
Jest dwuczłonowa i obejmuje ona pałac wraz z parkiem oraz miasto wpisane do rejestru zabytków pod nr 1941, dnia 17.05.1968 r., z kościołem parafialnym a także cmentarz przy ulicy Górnej. Strefę tę wyznaczają: brzeg Odry ( od wschodu ), ulica Nadrzeczna i granica parku pałacowego ( od południa ), szosa ograniczająca park i tereny miejskie ( od zachodu ) oraz droga ku przeprawie i granice działki budowlanej na terenie dawnej faktorii ( od północy ). Strefa dotycząca cmentarza przy ulicy Górnej ujmuje cmentarz w jego granicach wyznaczonych murem cmentarnym.
Zaleca się odbudowę zabudowy pierzei rynku w nawiązaniu do zabudowy istniejącej, jak i do ikonografii. Ponadto korzystnym byłoby przywrócenie ulicom miasta ich starych historycznych nazw, następujących: Odrzańska (z rynku ku przeprawie), Tylna (na tyłach północnej pierzei rynku), Głogowska (ulica Wolności), Słodowa (na tyłach zachodniej pierzei rynku), Kościelna i Parafialna (dzielące wschodnią pierzeję rynku), Żydowska (odcinek ulica Krzywej przy rynku) i Ścinawska ( Partyzantów).
1.1.2. Wyznaczono strefę „B” ochrony konserwatorskiej.
Ta dwuczłonowa strefa obejmuje zasiedlony teren całej miejscowości i osiedla przy drodze do Laskowej, zawiera w sobie „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, cmentarz i teren szkoły. Strefę tę wydzielają: brzeg działek budowlanych i ogrodów przydomowych przy ulicach Nadodrzańskiej i Nadrzecznej, granice cmentarza i terenu szkolnego ( od południa ) i szosa obiegająca miasto, przechodząca w polną drogą prowadzonego ku cmentarzowi przy ulicy Górnej ( d zachodu i północy ). W przypadku osiedla przy drodze do Laskowej zasięg strefy „B” ochrony konserwatorskiej wyznaczono wzdłuż drogi i granic działek budowlanych.
1.1.3. Wyznaczono strefę „K” ochrony krajobrazu.
Obejmuje ona całą zabudowę części miejscowości wraz z gruntami uprawnymi położonymi na południe i zachód od niej stanowiącymi otulinę. Wschodnią granicę strefy stanowi brzeg Odry. Strefę „K” wyznaczono ze względu na malowniczość miejscowości położonej na wysokiej, nadodrzańskiej skarpie.
1.1.4. Wyznaczono strefę „E” ochrony ekspozycja.
Wytyczona jest na prawym brzegu Odry, skąd rozpościera się widok na miasto malowniczo położne na wysokiej odrzańskiej skarpie. Panorama Chobieni od tej strony utrwalona została już w połowie XVIII w.. Także z drogi z Chobieni do Nieszczyc otwiera się widok ku miastu.
1.1.5. Wyznaczono strefę „OW” – obserwacji archeologicznej dla miejscowości o średniowiecznej metryce.
1.1.6. Wyznaczono strefę „W” ochrony archeologicznej dla stanowiska nr 24
1.2. Wykaz zabytków architektury i budownictwa:
Zabytki sakralne
Kościół parafialny p.w. św Piotra i Pawła, XVI, XVIII, wpisany do rejestru zabytków pod nr 1760, dnia 11.07.1966 r.
Kościół p.w. św. Idziego – ruina
Mur cmentarza wokół kościoła p.w. św. Idziego
Pałac, XV, 1583, wpisany do rejestru zabytków pod nr 694, dnia 16.05.1960 r.
Mur otaczający park pałacowy
Zabudowa miejska

1 Szkoła, ul. Nadrzeczna 11

Rynek

1. Dom mieszkalny, Rynek 1
2. Dom mieszkalny, Rynek 6
3. Dom mieszkalny, Rynek 7
4. Dom mieszkalny, Rynek 8
5. Dom mieszkalny, Rynek 9
6. Dom mieszkalny, Rynek 11
7. Dom mieszkalny, Rynek 12

Ul. Górna

1. Dom mieszkalny, ul. Górna 3
2. Dom mieszkalny, ul. Górna 4
3. Dom mieszkalny, ul. Górna 5 – dawna faktoria soli

10a Magazyn przy dawnej faktorii

1. Dom mieszkalny, ul. Górna 7
2. Dom mieszkalny, ul. Górna 9
3. Dom mieszkalny, ul. Górna 10
4. Stacja transformatorowa, ul. Górna

Ul. Krzywa

1. Dom mieszkalny, ul. Krzywa 1
2. Dom mieszkalny, ul. Krzywa 5
3. Dom mieszkalny, ul. Krzywa 7, wzniesiony 1901
4. Dom mieszkalny, ul. Krzywa 8

Ul. Nadrzeczna

1. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 1
2. Budynek gospodarczy, ul. Nadrzeczna 1
3. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 3
4. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 4
5. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 5
6. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 7
7. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 10
8. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 12
9. Budynek gospodarczy, ul. Nadrzeczna 12
10. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 14
11. Budynek gospodarczy, ul. Nadrzeczna 14
12. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 18 – Okręgowa Dyrekcja Gospodarki Wodnej

Ul. Partyzantów

1. Dom mieszkalny, ul. Partyzantów 2
2. Dom mieszkalny, ul. Partyzantów 3

Ul. Wolności

1. Dom mieszkalny, ul. Wolności 1
2. Dom mieszkalny, ul. Wolności 2
3. Dom mieszkalny, ul. Wolności 4
4. Dom mieszkalny, ul. Wolności 5

1.2.1. Inne elementy objęte ochroną konserwatorska.
Obręb starego miasta, wpisany do rejestru zabytków pod nr. 1941, dnia 17.05.1968 r.
Park pałacowy, wpisany do rejestru zabytków pod nr. 620/L, dnia 11. 03.1982 r.

1. Cmentarz przykościelny
2. Cmentarz parafialny
3. Cmentarz ewangelicki

1.3. Stanowiska archeologiczne.
Obszar AZP 71 – 23
Osada kultura łużycka
Osada kultura przeworska
Osada chronologia: XIV – XV w.
Stanowisko nr 41/5

1. Ślad osadnictwa chronologia: XIV – XV w
2. Punkt osadniczy chronologia: XIV – XV w.
3. Punkt osadniczy chronologia: XIV – XV w.
4. Ślad osadnictwa chronologia: pradzieje

Ślad osadnictwa chronologia: XIII – XIV w.

1. Ślad osadnictwa chronologia: pradzieje

Osada chronologia: XIV – XV w.

1. Punkt osadniczy chronologia: XIV – XV w.
2. Cmentarzysko ciałopalne chronologia: okres wpływów rzymskich III w. n.e
3. Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej
4. Cmentarzysko szkieletowe kultury łużyckiej
5. Osada kultura przeworska chronologia: okres wpływów rzymskich

Osada chronologia: IX – X w.
Ślad osadnictwa chronologia: XIV – XV w.
Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków w przygotowywaniu.
Obszar AZP 70 – 23

1. Ślad osadnictwa chronologia: epoka kamienia
Osada chronologia: wczesne czasy średniowiecza
Ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze

1. Osada chronologia: neolit (schyłek)
Cmentarzysko kultury łużyckiej
Cmentarzysko kultury przeworska
Ślad osadnictwa chronologia: wczesne ślady średniowiecza

1. Ślad osadnictwa kultura przeworska
Ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
1. Ślad osadnictwa kultura przeworska
2. Osada kultura przeworska

Osada chronologia: pradzieje
1. Ślad osadnictwa chronologia: epoka kamienia
Ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
1. Ślad osadnictwa chronologia: epoka kamienia
Osada kultury łużyckiej
1. Ślad osadnictwa kultury przeworskiej
Osada kultury łużyckiej
Osada kultury przeworskiej
Osada chronologia: wczesne średniowiecze
Ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
1. Ślad osadnictwa kultury przeworskiej
Ślad osadnictwa nowożytny
1. Ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
2. Osada chronologia: wczesne średniowiecze
3. Ślad osadnictwa chronologia: mezolit / neolit
Cmentarzysko kultury łużyckiej
Osada chronologia: wczesne średniowiecze
Ślad osadnictwa chronologia: pradzieje
1. Grodzisko wklęsłe chronologia: wczesne średniowiecze X-XII wiek
Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków nr: 23/Arch/64
Otoczono strefą „W”- ochrony archeologicznej
1. osada chronologia: wczesne średniowiecze
2. ślad osadnictwa chronologia: mezolit / neolit
ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
1. osada kultury przeworskiej
osada chronologia: wczesne średniowiecze
1. obozowisko chronologia: mezolit
osada chronologia: neolit
osada chronologia: epoka brązu
osada chronologia: wczesne średniowiecze
ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
1. cmentarzysko kultury łużyckiej
ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
1. ślad osadnictwa kultury amfor kulistych chronologia: neolit
ślad osadnictwa chronologia: neolit (schyłek)
osada kultury łużyckiej
cmentarzysko kultury przeworskiej
ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
1. ślad osadnictwa chronologia: epoka kamienia
ślad osadnictwa chronologia: epoka brązu
osada kultury łużyckiej
osada kultury przeworskiej
osada chronologia: wczesne średniowiecze
ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
1. ślad osadnictwa kultury przeworskiej
ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
1. osada kultury przeworskiej
ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
ślad osadnictwa chronologia: pradzieje
osada kultury łużyckiej
2. osada kultury łużyckiej
3. ślad osadnictwa kultury przeworskiej
4. osada kultury przeworskiej
ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
ślad osadnictwa chronologia: pradzieje
1. osada kultury łużyckiej
2. osada kultury łużyckiej
ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
1. osada chronologia: pradzieje
2. ślad osadnictwa chronologia: epoka kamienia
osada kultury łużyckiej
ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
1. cmentarzysko szkieletowe chronologia:
2. cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej chronologia: epoka brązu
3. ślad osadnictwa chronologia: późne średniowiecze
4. ślad osadnictwa chronologia: wczesne średniowiecze
114. osada chronologia: wczesne średniowiecze