Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach

Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt

Lower Silesia - inheritance of the past in remains

Poniżej tekst dotyczący Dziewina umieszczony za zgodą autorów Teresy-Ewy Pruban i Grzegorza Pruban i pochodzący ze strony:

http://web.pertus.com.pl/~prubang/glowna.htm

Dziewin

Dziewin (dawne nazwy miejscowości: Devin - 1218 r., Dewin - 1273 r., 1287 r., Dieban - 1322 r., Deben - 1580 r., Dieban - 1679 r., Dieba -1687/88 r., Dieban - 1787 r.) jest niewielką wsią położoną na lewym brzegu Odry, 5 km na południe od Ścinawy. Wieś rozciągnięta jest wzdłuż drogi prowadzącej z Dłużyc w kierunku dawnej przeprawy przez Odrę w stronę Tarchalic (dawniej: Tarxdorf - na pocz. XVI wieku obie miejscowości zostały połączone w jedną gminę kościelną po przeprowadzeniu drogi i umożliwieniu przeprawy; wiadomo bowiem, że w 1508 roku właściciele Dziewina i ich spadkobiercy mieli pozostawić wolny przejazd przez Odrę). Zabudowania wiejskie ciągną się wzdłuż drogi, na krawędzi stromej skarpy, opadającej ku starorzeczu oddalonemu o kilkaset metrów od głównego koryta Odry.

Po raz pierwszy osada o nazwie Devin wzmiankowana była w 1218 r. Stanowiła wówczas własność książąt piastowskich, którzy zbudować mieli tu dwór myśliwski. W 1287 r. Henryk III głogowski odsprzedał wieś lub jej część Ottonowi von Zedlitzowi. Odtąd aż do XVI w. właściciele tutejszych dóbr zmieniali się wielokrotnie. W 1508 r., w wyniku zamiany z książętami Albrechtem i Karolem z Podiebradu, Dziewin przeszedł w ręce braci Fryderyka i Zygmunta von Kanitzów.

Zespół kościelny z cmentarzem w Dziewinie usytuowany jest wśród zabudowy wiejskiej i dawnej dworskiej, w rozwidleniu dróg. Kościół filialny p.w. Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany był jako parafialny w 1284 roku. Obecna budowla gotycka wzniesiona została w XIV w., (Lutsch datuje budowlę na ok. 1500 r.) z wieżą dobudowaną w końcu XVI w., kościół restaurowany był w XVII w., uszkodzony w 1945 roku, odbudowany został w 1947 i 1963 roku. Od czasów reformacji był to kościół ewangelicki. Zachowana budowla jest orientowana, murowana, jednonawowa, z wieżą od zachodu, prezbiterium zamknięte jest trój bocznie, zakrystia dobudowana od północy. Budowlę kościelną i wyposażenie gmina zawdzięcza patronom - właścicielom majątku Dziewin - rodowi von Kanitz, von Mutschelnitz i grafom von Schweinitz, którzy po pożarze w 1794 roku odbudowali dom parafialny oraz budynek szkoły parafialnej w 1877 roku. W kruchcie kościoła znajduje się pomnik hrabiego Hansa Caspara von Schweinitz (1725-1803), założyciela majoratu w Dziewinie.

Cmentarz otaczający kościół zamknięty, założony został na planie wieloboku, od strony drogi oddzielony murem, zachowały się pojedyncze nagrobki, mogiły i epitafia. Osłonę stanowi bogata skupina starodrzewu o wysokich walorach przyrodniczych. W niszy muru cmentarnego, przy drodze, umieszczony został cenotaf poległym w latach 1914-1918 z około 1920 roku.

Chronologię i fundatorów renesansowego dworu określają jednoznacznie inskrypcje, herby i daty umieszczone w głównym portalu. Zbudowano go w latach 1558-1566 dla braci Lassela, Wolffa i Zygmunta von Kanitz - być może w miejscu wspomnianego wyżej dworu myśliwskiego. Prace budowlane ukończono ostatecznie około 1580 r. Ich wieloetapowość sprawiła, że budowla otrzymała nieregularny kształt, w rzucie zbliżony do prostokątnej podkowy z niewielkim dziedzińcem. Frontem skierowana została na północ, w stronę majdanu folwarcznego, od którego oddzielał ją mur kurtynowy z kordegardą i bramą. Piętrowe skrzydła, nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi, uzyskały bardzo bogaty wystrój architektoniczny w postaci portali, obramień okiennych, a zwłaszcza imponujących szczytów, którymi zwieńczono wszystkie elewacje. To właśnie one - obficie dzielone za pomocą gzymsów i pilastrów, ujęte w spływy wolutowe i sterczyny - do dnia dzisiejszego stanowią najbardziej charakterystyczny akcent dziewińskiej rezydencji. Równie bogatą oprawę otrzymały jej wnętrza, nakryte sklepieniami lub drewnianymi stropami belkowymi, które ozdobiono sztukateriami i polichromiami. W przejściach między nimi ustawiono kamienne portale, a wewnątrz rzeźbione kominki.

W XVII w. posiadłość kilkakrotnie zmieniała właścicieli, należąc kolejno do rodzin: von Muhlheim, von Kreiselwitz i von Mutschelnitz. W 1700 r. za sprawą Jana Fryderyka v. Mutschehlitz wzniesiono nowe skrzydło barokowe (od strony wschodniej), niższe od pozostałych. Także i tę rozbudowę upamiętniono stosowną inskrypcją umieszczoną w portalu, opatrzoną herbami fundatorów i datą. Zgodnie z duchem epoki po południowej stronie dworu założono wówczas ogród ozdobny, którego reliktem jest okrągła fontanna usytuowana na osi rezydencji.

Jan Fryderyk v. Mutschelnitz nie doczekał się męskiego potomka, w związku z czym w 1721 r. dobra przejął bratanek żony, Jan Juliusz von Schweinitz und Krain. Jego syn - Jan Gaspar (zm. 1803) - powiększył rodowy majątek o Dłużyce i Gogołowice, natomiast w 1798 ustanowił majorat. W II połowie XVIII w. z uznaniem wspominano o zgromadzonej przez niego bibliotece oraz galerii obrazów, wśród których znajdowały się płótna Rembrandta i Rubensa. Rezydencja słynęła ponadto z bogatych zbiorów dawnego szkła oraz berlińskiej i miśnieńskiej porcelany. Prawdopodobnie wkrótce po utworzeniu majoratu dokonano też częściowej przebudowy dworu, odpowiadającej jego nowej funkcji. Być może już wówczas w miejscu dawnego ogrodu ukształtowano park.

Pomiędzy 1860 a 1889 r. następcy Jana Gaspara - Jan Juliusz (zm. 1870), Jan Tymoteusz (zm. 1879) i Eberhart von Schweinitz und Krain (zm. 1930) -przeprowadzili gruntowną renowację rezydencji, zachowując jej renesansową formę. Ujednolicono wówczas wystrój elewacji, częściowo zmieniono układ i wystrój wnętrz, odnowiono bądź zrekonstruowano oryginalne elementy XVI-wieczne. Ostateczny kształt uzyskał też folwark oraz park, któremu nadano charakter krajobrazowy.

Ostatnim właścicielem majątku przed II wojną światową byt Erich von Schweinitz und Krain, władający nim od 1930r. Po 1945 r. dwór upaństwowiono i przekazano w użytkowanie pracownikom miejscowego PGR. Niewłaściwa eksploatacja zabytku i brak jakichkolwiek remontów przyczyniły się do jego destrukcji - kilka lat temu zapadła się część dachów. Od lat 70. pozostaje on niezamieszkany. Po likwidacji zakładu rolnego zabytek przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, która od kilku lat chce go sprzedać. W 2010 roku obiekt stanowi już własność prywatną.

Kościół filialny pw. św. Piotra i Pawła

Miejscowy kościół jako parafialny wzmiankowany był bardzo wcześnie, bo już w 1284 roku. Nie znamy dokładnie losów świątyni w wiekach średnich. Od czasów reformacji do zakończenia II wojny światowej kościół był użytkowany przez ewangelików. Świątynia została poważnie uszkodzona w czasie działań wojennych w styczniu 1945 roku. Po zajęciu miejscowości przez Rosjan kościół został splądrowany przez „wyzwolicieli”, którzy urządzili tu stajnię dla swoich koni. Odbudowę świątyni prowadzono w latach 1947 i 1963. Obecnie jest to wzniesiona w XIV wieku zorientowana, gotycka budowla jednonawowa, wzmocniona licznymi przyporami. Od strony zachodniej znajduje się masywna wieża o renesansowych szczytach, dobudowana w końcu XVI wieku. Całości dopełnia wydzielone, trójbocznie zakończone prezbiterium, do której od strony północnej przylega kaplica grzebalna (mauzoleum). Natomiast na całej długości ściany południowej do prezbiterium przylega prostokątna zakrystia. We wnętrzu zachowało się wiele interesujących zabytków, z których wyróżnia się manierystyczna ambona z 1595 roku, barokowy ołtarz z 1660 roku i kamienne, późnogotyckie sakramentarium oraz chrzcielnica. Znajduje się tu także rokokowy prospekt organowy z XVIII wieku. Zachowały się również piękne epitafia z XVII i XVIII wieku, wykonane w czerwonym piaskowcu oraz kilkanaście nagrobków z lat 1538 – 1608. Na uwagę zasługuje, znajdująca się w kościelnej kruchcie płyta poświęcona założycielowi dziewińskiego majoratu, Hansowi Casparowi von Schweinitz (1725 – 1803).

Tekst umieszczony za zgodą autora z publikacji - Świątynie powiatu lubińskiego. Henryk Rusewicz, Lubin 2006

Płyty wmurowane w ścianę kościoła.

Wejścia do świątyni, boczne drzwi oraz płyty nagrobne z niemieckiego cmentarza okalającego niegdyś świątynię. Na ostatniej fotografii pomnik poległych na frontach I wojny światowej żołnierzy - mieszkańców Dziewina.

Płyty oraz potężne epitafium we wnętrzu świątyni.

Zabudowa miejscowości w pobliżu kościoła.

Dwa bunkry zniszczone w czasie działań wojennych w 1945 r. albo (bardziej prawdopodobne) wysadzone po wojnie. Bunkry położone dokładnie naprzeciw Tarchalic (w północnej części wioski).

"Pomnik Poległych"

Autor fotografii - Arkadiusz Łojek.

Archiwalne widokówki i zdjęcia

Historische Ansichtskarten und Fotos

Friedrich Bernhard Werner - Ilustrowana Topografia Śląska z lat 1744-1768. Skan udostępnił autor strony: http://www.dokumentyslaska.pl/

Sammlung Duncker

DIEBAN
PROVINZ SCHLESIEN - REGIERUNGS - BEZIRK BRESLAU - KREIS STEINAU

Dieb an (Dewjn) wird geschichtlich zuerst erwähnt in dem Gründungsbuche des Klosters Heinrichau, herausgegeben von G. A. Stenzel, Breslau 1854, Seite 53, wo gelegentlich einer Schenkung des Herzogs Boleslaus an das Kloster gesagt ist: Saec acta sunt in Dewin ultra Glogoviam. Et sciendtvni, quod dominus Bolezlaus praefatus dux tunc temporis se fecit serare et nullum omnino ad se admisit nisi valde notos. Habuit etiam tunc in multis suis habitaculis secreta hostiola, cunctis hominibus,, nisi valde sui familiaribus ignota. Damals also, zwischen 1242 -1244, war Dieban ein fürstliches hdbitaculum des Herzogs Bolezlai (saevi). Nach dessen Tode 1278 folgte im Fürstenthuin Glogau, zu welchem in der Erbtheilung der Steinauer Distrikt gekommen war, Henricus HL (fidelis). Er verkaufte das habitaculum Dewin und das Gut 1287 an Otto von Zedlitz. Der darauf bezügliche Kaufbrief ist die älteste Urkunde im Diebaner Archiv. Sie beginnt wörtlich: In nomine domini amen. Nos Henricus dei gratia dux Slesiae et dominus Glogomae ad universorum - notitiam volumus devenire, quod vendidimus - bona nostra Dewin in districtu Stinaviensi jacentia, pro octo centum marcis, fideli nostro Ottoni de Zedelitz - cum pleno dominio ac omnimoda libertate - absque quolibet semcio. Actum et datum Stinaviae feria quinta post festum corporis Christi 1287. In allen lateinischen Urkunden bis zum Jahre 1465 wird der Name des Orts immer Dewin geschrieben, in den späteren deutschen aber Debyn, Dyben, Dieben, zuletzt Dieban. Dewin ist die alte slavische Benennung, stammt von dewa Magd, und noch jetzt findet man in böhmischen Wörterbüchern die Stadt Magdeburg mit dem Namen dewjn aufgeführt. Ueber den Ursprung dieses Namens stimmt die Volkssage mit der Magdeburger überein. Herr G. A. Stenzel sagt zwar in der Note 114, Seite 53, des oben genannten Gründungsbuches, er habe kein Dewin jenseit Gross-Glogau, von Heinrichau aus gerechnet, ermitteln können; bei dem Mönchslatein der Urkunde kann aber ultra sehr wohl statt supra gebraucht sein, auch kann die Nachricht aus dem Hoflager des Herzogs herrühren. Das alte Schloss, auf einer Anhöhe dicht am damaligen Ufer der Oder gelegen, scheint in den unruhigen Zeiten unter König Matthias Corvinus von Ungarn und dessen berüchtigtem Stadthalter George vom Stein gegen Ende des 15. Jahrhunderts zerstört worden zu sein. Die Substruktionen sind zum Theil noch vorhanden; Urkunden aus dieser Zeit fehlen im Diebaner wie im Landes-Archiv, doch steht es fest, dass George vom Stein nach dem pactum concordiae zwischen Matthias und dem Könige Wladislaus von Böhmen d. d. Olmütz in octava S. Andreae 1478 die schlesischen Fehder d. h. die Anhänger Wladislaus' strenge verfolgte. Im Jahre 1479 zerstörte er mit Hülfe der umliegenden Städte den Talkenstein bei Löwenberg, dem Bernhard von Talkenberg auf Welkersdorf u. s. w. gehörig, und schenkte dessen Güter der Stadt Löwenberg. In Grosser's Chronik der Stadt Löwenberg findet sich ein Fehdebrief von Christoph von Talkenberg, auf Dieban gesessen, d. d. Dieben in der Mittwoche der quatuor temporum 1479, worin er die Unterthanen seines Bruders Bernhard bei Brand und Mord auffordert, nach Dieban zu kommen, ihm zu huldigen, und an ihn, nicht aber an die Löwenberger ihre Zinsen abzuführen. Diese Gelegenheit wird George vom Stein oder dessen Helfershelfer Johannes saevus von Sagan im sogenannten Guhrauer Kriege wohl benutzt haben, das Schloss Dieban ebenso zu zerstören wie den Talkenstein. Durch den Tod des strengen und kräftigen Königs Matthias im J. 1490 seiner Stütze beraubt, musste George vorn Stein dem Hasse und Zorn der Schlesier weichen, und hielt sich zu Zossen bei Berlin bis zu seinem Tode 1497 auf. George vom Stein war übrigens im Jahre 1493 noch wirklicher Landesherr von Steinau, wie eine im Diebaner Archiv befindliche Urkunde d. d. Perlin am Dornstage nach Sanct Markustag dieses Jahres besagt. Gorig vom Stein Herr zu Szossen Räuden und Steyn belehnt in dieser Urkunde den mannhaften, wohltüchtigen Bartsch-Heyde (von Stössel) mit Uebergehung des Gorig von Schellndorf zu Golsch mit dem Sitz und dem Dorfe Debyn. Schliesslich heisst es: der Lehn sein Zeugen u. s. w George von Schellndorf ist ebenfalls als Fehder bekannt, und scheint hier durch Uebertragung seines Besitzes an den von Stössel der Ahndung zu entschlüpfen; dagegen tritt Dieban, welches 1287 von Herzog Heinrich cum omni dominio absque qiiolibet servitio an Otto von Zedlitz verkauft war, hier zum erstenmal als Lehn auf, und dieses Lehnsverhältniss wurde erst im 17. Jahrhundert den Fürsten von Liegnitz, Brieg und Wohlau wiederum abgekauft. Zwischen 1504 und 1508 geriethen die Besitzer von Dieban in missliche Vermögensverhältnisse, das Gut selbst aber kam an die damaligen Landesherrn aus dem Hause Podiebrad zurück. Albrecht und Karl Gebrüder von Gottes Gnaden Herzoge zu Monsterberg in Slesien zur Olsen und Grafen zur Gloze vertauschen aber am Montage nach Bartholomäi 1508 das Gut Dieban (in einem redlichen und aufrichtigen Freimarkt) gegen das Gut Dombsen im Wohlawschen Weichbilde an die lieben getreuen Friedrichen und Sigmunden Kanitzern Gebrüderen Nitzkern genannt, zu Porschwitz gesessen. Von der Familie von Kanitz gelangte Dieban durch Erbschaft und Verträge Ende des 17. Jahrhunderts an die von Mutschelnitz. Im Jahre 1558 begannen Lassei, Sigmund und Wolf, ungesonderte Gebrüder von Kanitz, den Bau des neuen Schlosses in gutem altdeutschen Stil. Erst der hochverdiente Landesälteste Hans Friedrich von Mutschelnitz erbaute im Jahre 1700 den Flügel am östlichen Giebel, der allerdings dem Stile des Hauptgebäudes nicht ganz entspricht. / Hans Friedrich von Mutschelnitz war vermählt mit Susanna Margarethe von Schweinitz und Krain. Da er ohne Erben als der letzte seiner Familie starb . vermachte er die Herrschaft Dieban, damals bestehend aus den Gütern Dieban, Porschwitz, Neudorf und Kreischau, im Jahre 1721 seinem Neffen Hans Julius vou Schweinitz und Krain, Sohn des Fürstlich Braunschweig Lüneburg'schen Obersten Hans von Schweinitz und Krain. Dieser heirathete 1722 Helene Hedwig von Schweinitz und Kauder, und wurde von König Friedrich dem Grossen in den Grafenstand erhoben als Graf von Schweinitz und Krain, Freiherr zu Kauder, welche Güter er mit den von Dieban vereint bis zu seinem Tode besass. Er kaufte Gugelwit? im Lübner Kreise hinzu, und vermachte dieses nebst den Diebaner Gütern seinem zweiten Sohne Hans Caspar, welcher im Jahre 1803 unbeerbt starb, nachdem er aus den vorgenannten Gütern und dem von ihm selbst erkauften Gute Grossendorf ein Majorat gestiftet hatte. Zum ersten Majoratsbesitzer ernannte er seines Bruders Hans Friedrich zweiten Enkelsohn Hans Julius Grafen von Schweinitz und Krain, Freiherrn zu Kauder, der noch jetzt im Besitze, und also seit 1721 erst der dritte Inhaber des Sitzes Dieban (Deiojn) ist. Die vom Grafen Hans Caspar gesammelte Majoratsbibliothek ist in Schlesien eine der bedeutenderen.

Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki Dolnego Śląska

Będę wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.

Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.

Tomasz  Mietlicki    e-mail  -  itkkm@o2.pl