Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach

Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt

Lower Silesia - inheritance of the past in remains

Jadąc z Lubina drogą krajową nr 344 w kierunku Wrocławia, po około 10 kilometrach, w miejscowości Miłosna skręcamy w prawo. Po przebyciu dalszych 3 kilometrów docieramy do, malowniczo położonej pośród lasów, wsi Miłoradzice.

Pojedyncze znaleziska narzędzi z młodszego okresu epoki kamiennej - neolitu dowodzą o pobycie na tych terenach pierwszych gromad ludzkich już w czasach przedhistorycznych (około 4500-1500 lat p.n.e.). W okolicy wsi natrafiono również na pozostałości osady z okresu tzw. kultury łużyckiej (środkowy okres brązu - około 1000-400 r. p.n.e.) oraz grodzisk z wczesnego i późnego średniowiecza.
Jest wielce prawdopodobne, że nazwa osady wywodzi się od słowiańskiego imienia Miłorad, który być może był jej założycielem lub przywódcą miejscowej społeczności. Po raz pierwszy z zapisem wzmiankującym wieś Miloradici spotykamy się w bulli kanonizacyjnej św. Jadwigi, wystawionej przez papieża Klemensa IV w 1267 roku. Z dokumentu tego wynika, że osada miała obowiązek płacenia dziesięciny na rzecz klasztoru cysterek z odległej Trzebnicy. Kolejny zapis z 1298 roku zawiera informację o wybudowaniu we wsi Mylorazicz nowego kościoła. Wraz ze wzrostem osadnictwa niemieckiego i jego wpływów, nazwa osady uległa zniemczeniu, przyjmując brzmienie Mühlrädlitz i w tej formie przetrwała aż do wyzwolenia w roku 1945.
Z zachowanych obiektów o charakterze historycznym na uwagę zasługuje wspomniany już gotycki kościół p.w. Św. Trójcy. Ta zorientowana, jednonawowa budowla została wzniesiona z kamienia i cegły na rzucie prostokąta. Od strony zachodniej przylega do niej prostokątna wieża z przyporami, przechodząca od poziomu kalenicy dachu głównego w oktagon (ośmiobok). Do części nawowej od północy dobudowana jest zakrystia, od południa - kruchta, a od strony wschodniej - kaplica grzebalna rodu Mohlów. Okna części nawowej są ostrołukowe lub o wykroju odcinkowym. W wieży, prostokątne, małe okienka mają charakter strzelnicowy. Dachy części nawowej i dobudówek są dwuspadowe, kryte dachówką ceramiczną. Wieża przykryta jest dwustopniowym hełmem barokowym o konstrukcji drewnianej, przykrytej blachą. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany w XVII i XIX wieku.
Wśród elementów wyposażenia wnętrza zwraca uwagę wczesnobarokowy, dość bogato zdobiony, ołtarz z około 1640 roku.
W murach zachowały się liczne renesansowe nagrobki figuralne z XVI i XVII wieku oraz kamienne epitafia. Wokół świątyni znajduje się otoczony kamiennym murem przykościelny cmentarz, którego początki sięgają XIII i XIV wieku.
Nieopodal kościoła zachował się piękny drzewostan przydworskiego parku. Niestety, z XVI-wiecznego dworu pozostały tylko nieliczne elementy przyziemia.
Zgoła innym, a ciekawym obiektem o znaczeniu historyczno-zabytkowym jest, usytuowany przy drodze na południowo-wschodnim krańcu wsi, krzyż pokutny - niemy świadek średniowiecznego prawa. Początki tego prawa sięgają XIII wieku. Zgodnie z jego kanonami, morderca, oprócz wypłacenia wysokiego odszkodowania rodzinie ofiary, miał obowiązek własnoręcznie wykonać krzyż pokutny i postawić go w miejscu tragicznego zdarzenia. Często umieszczano na nim wizerunek narzędzia zbrodni. Zwyczaj ten, szczególnie rozpowszechniony był na Śląsku. Do dzisiaj nie przetrwały żadne zapiski kto, kogo i kiedy zamordował w Miłoradzicach. Okoliczności tragedii i powstania krzyża pozostaną na zawsze nierozwiązaną zagadką.

Autorem tekstu jest Henryk Rusewicz

Barokowy dwór - projekt jego przebudowy i jej efekt.

Tyle dziś pozostało po pałacu w Miłoradzicach czyli wyrównany plac.

W zaledwie 100 lat od budowy barokowej rezydencji w połowie XIX wieku przebudowano istniejący w Miłoradzicach dwór w okazały pałac. Do dnia dzisiejszego obiekt ten nie zachował się. Teren po pałacu wyznacza relikt parku do którego prowadzi pozbawiana reprezentacyjnych cech brama. Po jej minięciu trafiamy dziś na zaniedbane boisko  sportowe i obok puste miejsce po zburzeniu starej rycerskiej rezydencji, wybudowanej w drugiej połowie XVIII wieku zapewne na miejscu starszego założenia. W środkowej części parku zachował się niewielki już ślad kamiennego mauzoleum grobowego. Wśród właścicieli byłego majątku wymienić można ród von Decker i von Mohl.

Pozostałość parku.

Zabudowa mieszkalno - gospodarcza dawnego majątku.

Kościół parafialny pw. Trójcy Świętej

Kościół parafialny pw. Trójcy Świętej wzmiankowany był już w 1298 roku. Obecna świątynia została wybudowana na przełomie XVI i XVII w. Ta zorientowana, jednonawowa budowla została wzniesiona z kamienia i cegły na rzucie prostokąta. Od strony zachodniej przylega do niej prostokątna wieża z przyporami, przechodząca od poziomu kalenicy dachu głównego oktagon (ośmiobok). Do części nawowej od północy dobudowana jest zakrystia, od południa – kruchta, a od strony wschodniej – niewielka kaplica grzebalna rodu von Mohl. Okna części nawowej są ostrołukowe lub o wykroju odcinkowym. W wieży prostokątne małe okienka mają charakter strzelnicowy. Dachy części nawowej i dobudówek są dwuspadowe, kryte dachówką ceramiczną. Wieża przykryta jest ciekawym, dwustopniowym hełmem barokowym o konstrukcji drewnianej, krytej blachą. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany w XVII i XIX wieku. Obiekt jest otynkowany na gładko, na narożnikach zdobiony boniowaniem. Wśród elementów wyposażenia wnętrza świątyni zwraca uwagę bogato zdobiony, wczesnobarokowy ołtarz z około 1640 roku z malowaną sceną Ukrzyżowania oraz polichromowana loża kolatorska.

Archiwalne widokówki i zdjęcia

Historische Ansichtskarten und Fotos

Dawne nazwy miejscowości

Miloradici - 1267, Mylorazicz - 1298, Milradicz - 1345, Milredicz, Mildiradicz - 1418, Muehlraedliz - 1789, Mühlrädlitz - 1845, do 1945 r.

Historia wsi i dóbr

Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy 19 marca 1267 r. w dokumencie papieża Klemensa IV, potwierdzającym prawo klasztoru trzebnickiego do dziesięciny ze wsi Miloradici, co powtórzono następnie w urbarzu trzebnickim z 1410 r. Osada wymieniona w 1298 r. jako lokowana na prawie niemieckim (K. Klose), powstała prawdopodobnie na starszym korzeniu. Według spisu z 1613 r. sporządzonego dla księstwa legnickiego w Miłoradzicach mieszkało 14 kmieci i 15 zagrodników. W 1789 r. osada liczyła 10 kmiecych gospodarstw pańszczyźnianych, 13 wolnych i 15 zagrodników omłockowych oraz 15 chałupników. W l. 30. XX w. na pd.-zach. od siedliska wsi założono kolonię domów mieszkalnych, zapewne dla pracowników fabryki filcu, należącej do dominium.

Pierwszymi znanymi właścicielami dóbr ziemskich byli bracia Stenzel i Kontze Pripticzer z Dzierżoniowa, którzy 15 stycznia 1488 r. sprzedali je swemu szwagrowi Baltzerowi Mohl wraz z terenem o nazwie Überschaar, Übischer, położonym między Zwierzyńcem (Dittersbach), Gogołowicami i Miłoradzicami, identyfikowanym przez K. Klosego ze wsią Miłosna. W 1500 r. majątek należał do Georga von Schwenz, a następnie w latach 1506-1699 ponownie do rodu von Mohl, przy czym jako kolejni właściciele wymienieni zostali: w 1506 r. Balzer, w 1518 r. Christoph, w 1551 r. Nicolaus, w 1563 r. Friedrich, w 1584 r. David, w 1620 r. Friedrich oraz w 1699 r. Nicolaus von Mohl. Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej posiadłość w 1649 r. pozostawała całkowicie niezamieszkała. W 1789 r. dobra należały do Ferdinanda Wilhelma von Nickisch Rosenegk, który w l. 1764-1794 sprawował urząd starosty powiatu lubińskiego. Obejmowały wówczas dom pański i 3 folwarki oraz folwark w Miłosnej. Po śmierci Ferdinanda majątek odziedziczył jego syna Heinrich Gottlieb (1766-1832). W 1830 r. dobra znajdowały się w posiadaniu podporucznika von Lekow, a następnie rodziny von Üchtritz-Steinkirch. W 1845 r. wzmiankowano panią von Üchtritz, z domu księżną von Nositz, a w l. 1870-1886 Maxa von Üchtritz (w 1886 r. majątek dzierżawił Bohde). Kolejnymi właścicielami posiadłości byli wzmiankowani: w l. 1891-1905 Ernst Meyer, w l. 1909-1912 kapitan Carl von Jena, a następnie w l. 1917-1926 major Hans Fhr. von Schleinitz, poseł okręgowy i naczelnik urzędu (Amtsvorsteher). W 1930 r. majątek należał do towarzystwa ziemskiego Grund u. Boden. Akt.-Ges. für Realwerte Berlin, z administratorem Blasiusem Weißem. W 1936 r. dobra zostały rozparcelowane przez Śląskie Towarzystwo Ziemskie z Wrocławia i podzielone na 17 części. Wyłączono z nich posiadłość leśną (Forstgut) o powierzchni 389 ha (w tym 2,5 ha parku), którą kupił Franz Hoppe. W l. 1891-1926 folwark w Miłosnej został oddzielony od Miłoradzic i włączony do posiadłości ziemskiej Zwierzyniec (Herrschaft Dittersbach). Po 1926 r. przyłączony ponownie do Miłoradzic, w 1930 r. został znów wydzielony, a następnie wykupiony w 1934 r. przez rodzinę Bodhe, dzierżawiącą go od 1876 r. Gospodarstwo nastawione było na hodowlę bydła, owiec i świń, do dominium należał też młyn parowy, mleczarnia i fabryka filcu, założona przed 1824 r. i wzmiankowana w l. 1917-30 oraz szkółka z sadzonkami drzew, w tym także leśnych.

O istnieniu kościoła w Miłoradzicach w k. XIII i XIV w. świadczą pośrednio wzmianki, dotyczące jej plebanów: Rudolfa wymienionego 11 lutego 1298 r. w dokumencie Johanna kanonika wrocławskiego i proboszcza legnickiego oraz Heinricusa przywołanego w dokumencie biskupa wrocławskiego Preczlausa z 12 marca 1345 r. Obecny kościół parafialny p.w. św. Trójcy wzniesiony został w XV w. i rozbudowany z fundacji Davida von Mohl w 1629 r. W 1674 r. wzniesiono lożę kolatorską, a w l. 80 XVII w. kaplicą grobową rodziny von Mohl, z bogatą dekoracją sztukatorską o proweniencji włoskiej. Od 1520 do 1945 r. świątynia ewangelicka. W 1883 r. założono na pn.-wsch. od zabudowy wsi cmentarz parafialny.

Układ przestrzenny wsi

Siedlisko wsi położone przy drodze lokalnej prowadzącej z Raszówki do Redlic. Osada o dobrze zachowanym układzie wielodrożnym, z zabudową głównie jednokondygnacyjną, założoną na rzucie prostokąta i krytą dwuspadowymi dachami ceramicznymi, lokowaną historycznie w przeważającej części po jednej stronie drogi. W środkowej części wsi kościół, w sąsiedztwie którego zespół dworski. W pd. części wsi staw wiejski, a za nim relikt dodatkowego zespołu folwarcznego. Na pd. od siedliska wsi, znajduje się miejsce po fabryce filcu, należącej do dóbr ziemskich, wzniesionej przy drodze wiodącej do Szczytnik n. Kaczawą. Obsadzona aleją kasztanowców droga, wytyczona na zach., łączyła fabrykę z kolonią domów mieszkalnych przeznaczonych zapewne dla jej pracowników, wzniesioną w konstrukcji fachwerkowej w l. 30 XX w., poza zasadniczą zabudową wsi, wzdłuż drogi prowadzącej do Raszówki. Domy kryte ceramicznymi dwuspadowymi dachami, założone na rzucie wydłużonego prostokąta, łączyły część mieszkalną i gospodarczą. Konstrukcję fachwerkową uwidoczniono w szczytach budynków, opracowanych w dwóch różniących się typach.

Ok. 1822 r. poza zabudowaniami wsi na pn. znajdował się młyn wodny Wolfsmühle, a na pd.-zach. wiatrak przy drodze do Raszówki.

Kościół jednonawowy z niewyodrębnionym prezbiterium, wieżą zach. i kaplicą grobową rodziny von Mohl, posadowiony jest w obrębie cmentarza założonego na rzucie zbliżonym do owalu i otoczonego tynkowanym, kamiennym murem. Założenie dworskie w obecnej formie zostało ukształtowane w kilku etapach. Na pd. od kościoła wzniesiony został renesansowy dwór otoczony fosą, wokół którego skupiono zabudowę folwarczną, otaczającą majdan zbliżony kształtem do prostokąta. Dwór przebudowywany i modernizowany, ok. 1867 r. miał formę II-kondygnacyjnego budynku krytego dachem mansardowym, poprzedzonego rodzajem ogrodowej terasy obsadzonej drzewami i krzewami. Prawdopodobnie ok. 1908 r. na terenie dawnych ogrodów użytkowych, leżących na zach. od zespołu folwarcznego, założony został dla kapitana Carla von Jena niewielki park, w którego pn. części wzniesiono nowy pałac, wg projektu architekta Rudolpha Zahn z Berlina. Dwukondygnacyjną rezydencję, krytą dachem mansardowym, utrzymaną w stylistyce secesji monachijskiej z elementami klasycyzującymi, poprzedzał podjazd dostępny z drogi wiejskiej. Przed elewacją ogrodową znajdował się taras, ujęty dwoma ryzalitami bocznymi zwieńczonymi tympanonami. Główne wnętrze parkowe stanowiła centralna polana, okolona drzewami, na obrzeżach której biegła droga spacerowa. Przypuszczać należy, że po wzniesieniu nowego pałacu, w dworze mieszkali zarządcy folwarku. Po parcelacji majątku w 1936 r. zaprzestano jego wynajmu, a w pałacu założono dom dla matek. Głównemu założeniu dworskiemu towarzyszył folwark pomocniczy Ober Vorwerk, założony przed 1822 r., usytuowany na pd.-wsch. obrzeżu wsi, w pobliżu wiejskiego stawu. Obecnie układ przestrzenny założenia jest nadal czytelny, mimo że dwór, pałac i większość zabudowy folwarcznej nie istnieje. Budynkiem będącym reliktem dawnego układu jest oficyna mieszkalna ze sklepionym przyziemiem, zamykająca pierwotnie majdan folwarczny od południa. Leżące za nią ogrody gospodarcze zostały wtórnie wydzielone z zespołu i przekształcone na ogródki warzywne. Przez niekontrolowany rozwój roślinności zatarta została także pierwotna kompozycja parku, gdzie w miejscu centralnej polany znajduje się boisko sportowe. Nie zachowała się także zabudowa folwarku górnego, poza jednym pozostającym w ruinie budynkiem gospodarczym.

Na pn.-wsch. od zabudowy wsi, przy drodze polnej usytuowany jest cmentarz parafialny założony w 1883 r. (część nieużytkowana) i powiększony ok. 1960 r. (część użytkowana). Na cmentarzu zachował się budynek kostnicy z pocz. XX w., obok którego dwa żywotniki oraz relikty ceglanego, murowanego ogrodzenia. Na pd.-wsch. obrzeżu wsi, przy drodze zachował się średniowieczny krzyż pokutny.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa

1. Zespół kościoła:
    a. Kościół parafialny p.w. Trójcy Świętej, mur., XV, rozbud. 1629 i 1674, z kaplicą

        grobową rodziny von Mohl z l. 80 XVII, remont. 1978, nr rej. 596/L z 14.04.1981;
    b. Cmentarz przykościelny z kamiennym murem granicznym, zał. XV, XVII, XIX, nr rej. 851/L z 16.02.1990;
    c. Plebania, nr 42, mur., poł. XIX, k. XIX, po 1945.
2. Cmentarz parafialny wiejski, założony 1883 (część nieużytkowana otoczona ceglanym murem z przyściennymi

    nagrobkami).
3. Zespół dworski:
    a. Oficyna mieszkalna nr 48 w zabudowie folwarcznej, mur., k. XVIII, przebud. XIX;
    b. Park, otoczony ceglanym murem, zał. ok. 1908, nr rej. 466/L z 22.09.1976
4. Szkoła, ob. dom nr 46, mur., pocz. XX.
5. Gospoda z salą taneczną, nr 80, ob. biblioteka i świetlica wiejska, mur. k. XIX, rozbud. 1905 (sala taneczna).
6. Dom mieszkalny nr 49, mur.-szach., na pocz. XIX.
7. Dom mieszkalny nr 68, ob. sklep, mur., w 4 ćw. XIX.
8. Dom mieszkalny nr 69, mur., 1 poł. XIX.
9. Aleja kasztanowców w południowej części wsi, zał. pocz. XX.

Wykaz stanowisk archeologicznych znajduje się w oryginalnym opracowaniu.

Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki Dolnego Śląska

Będę wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.

Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.

Tomasz  Mietlicki    e-mail  -  itkkm@o2.pl