Orsk - powiat lubiński

vor 1945 Urschkau - Kreis Wohlau

       

Pozostałość monumentalnej fontanny na tyłach pałacu oraz fragment parku.

1.1. Dawne nazwy miejscowości.

Orsk (1290), Orzek (1340, 1346), Urska (1569), Urskaw (1580), Ursche (1687),

Urschage (1727), Urschake (XVI, XVII w.), Urschakau (1621, 1765 – 1945). Po roku

1945 – Orsk.

1.2. Etymologia nazwy wsi.

Nazwa wsi (Orzek) wywodzona jest zapewne od nazwy drzewa – orzech.

1.3. Historia wsi i dóbr.

W roku 1290 Henryk, książę Śląska i Głogowa potwierdził swoim dworzanom, rycerzom Nicolo i Pasco von Muczelnicz, dziedzicznym panom no Orsku, posiadanie przez nich tych dóbr wraz ze wszystkimi prawami. Ponadto książę uwolnił ich od większości ciężarów i nadał prawo polowania i jurysdykcję nad łowieniem ryb w odrze, w obrębie ich posiadłości. W roku 1746 osiedlili na krótko we wsi bracia morawscy. W roku 1765 Orsk był dużą wsią z 10 gospodarstwami kmiecymi, 31 – zagrodniczymi i 22 chałupniczymi. Stosunkowo liczna była warstwa rzemieślnicza. W końcu XVIII w. wieś była powiększona (kolonizowana), o czym świadczą 12 domów kolonistów. W latach ok. 1830 - 1845 znacznie się rozbudowała warstwa rzemieślników. W 2 poł. XIX w. wieś przeżywała regres, niemniej jednak ze względu na wielkość była siedzibą urzędu okręgowego.

W roku 1346 wymieniony został Andreas, pleban z Orska. Dowodzi to, że już wówczas istniał we wsi kościół parafialny. Według Heynego drewniany kościół w Orsku, istniejący ok. połowy XIX w. powstał ok. 1450, a według Andresa został zbudowany jako ewangelicki w roku 1560 z inicjatywy Sigmunda von Woyers. Niewątpliwie kościół funkcjonował w roku 1613. W XVII w. kościół ten użytkowali kalwini. Świątynia spłonęła w 1843 r., została odbudowana, wraz z wieżą, do roku 1849. W latach 1830 i 1845 był to kościół parafialny, ewangelicko augsburski. W końcu XIX w. znajdował się w nim liczne płyty nagrobne z XVI w. i epitafia XVIII. Obecnie kościół nie istnieje.

Od początku XV w. kolejnymi właścicielami dóbr byli: Eleonore von Cantiz (1414), Sigmund von Woyers (ok. 1560), von Cantiz Und Dallwitaz z domu Grossburg, Elias von Cantiz Und Dalwitz (+ 1580), Elias von Canitz Und Dalwitz (+1591),Hieronims Augustinus (1592), wenzel Worissen (+1569), Margaretha von Kanitz, z domu von Kreckwitz (+1621), hrabia von Maltzan z Milcza, hrabia von Dyhern (ok. 1700), nastpnie jego syn, baron von Dyhrn Und Rechenberg (1727), wdowa po nim von Kalkreuth (1745), generał von Froideville (od 1752 – 1759), wdowa po nim (1759 – 1765), powtórnie zamężna von Bülow (1787), przedstawiciele rodziny Neumann (1789), poseł krajowy i starosta von Hugo (1814), von Gellhorn (1830), spadkobiercy hrabiego von Nostiz (1845), Benedykt von Block (ok. poł. XX w.), jego córka Wilhelmina, żona Aurela von Rittberga (po 1861), Aurela hrabia von Rittberg (od 1861, 1876), Maximilian von Rittberg (ok. 1891 – 1930). Hans Carl von Winterfeld ( ok. 1937). W czasach nowożytnych Orsk miewał niejednokrotnie znacznie głównej siedziby w ramach kompleksów dóbr należących do wymienionych powyżej rodzin. O znaczeniu tych dóbr świadczy fakt wzniesienia na jej terenie, w roku 1603 bardzo okazałej rezydencji, zmodernizowanej około połowy XVII w., jej wspaniałość odnotował w roku 1689 Lucace. W połowie XIX w. dobra w Orsku były bardzo rozległe (ok. 1000 ha) i wchodziły od roku 1885 w skład majoratu hrabiego von Rittberg. W obrębie tego majoratu Orsk nie miał rangi głównej siedziby. Główna rezydencja znajdowała się w Modlau, miejscowości położonej w powiecie bolesławieckim. Mimo to przeprowadzono modernizację pałacu w Orsku. W latach ok. 1867 – 1937 do dóbr w Orsku należały trzy folwarki, kolonia Brzeziny oraz przeprawa przez Odrę. Przed rokiem 1937 dobra w Orsku rozparcelowano. Dokonało tego towarzystwo „Landsieldlug” z Berlina. Resztówką zarządzał wówczas Hans Carl von Winterfeld.

1.4. Układ przestrzenny wsi.

Już około roku 1824 była to duża wieś, wielodrożnica z centralnie usytuowanym nieregularnym placem, na którym znajdował się kościół i cmentarz. Nie wykluczono, iż punktem wyjścia dla tego układu był ulicowy układ starszej wsi, z okazałym założeniem dworskim usytuowanym na zachodnim krańcu głównej, wiejskiej drogi. Układ taki też zapewne z sąsiadowania miejscowości z terenami nad Odrą. Około roku 1824 siedlisko wsi kształtowało się zasadniczo przy ulicach założonych na osi południowy wschód – północny zachód, na osi drogi do Chełma. Z ulic tych najstarszą wydaje się być dwustronnie obudowana północna ulica wiejska poprowadzona łukiem od drogi do Chełma, przez teren kościelny w kierunku zespołu dworskiego. Przed rokiem1824 ukształtowała się też zasadnicza, współczesna sieć wiejskich dróg. Trzy z ważniejszych ulic wiejskich obudowane były dwustronnie, jedna – jednostronnie. Zabudowa wsi była stosunkowa rzadka, występowały zagrody zabudowane z trzech stron i zagrody w czworobok. Na północ i wschód od wsi znajdowały się trzy stawy. Poza siedliskiem wsi działały trzy wiatraki i dwa młyny. W latach 1892 – 1925 układ dróg we wschodniej części wsi uległ zagęszczeniu ze względu na wytyczenie nowych, krótkich przecznic m.in. na siedlisku rozszerzonym w kierunku południowym. Północna natomiast część siedliska została znacznie zredukowana. Dawny, nieregularny plac w centrum wsi mający kształt wieloboku został zmniejszony. Teren kościelny wydzielono nową drogą. W północnej części dawnego placu założono cmentarz, a część południową przeznaczono na cele użytkowe.

Obecnie zachowany jest dawny układ przestrzenny wsi oraz dawny układ dróg. Siedlisko zostało zredukowane do działek budowlanych. Na zachodnim krańcu wsi zachował się okazały zespół dworski składający się z pałacu, folwarku z gorzelnia i z rozległego parku krajobrazowego. Obecnie brak kościoła. Zabudowa wsi jest zróżnicowana, w dużym stopniu ceglana, raczej skromna z budynkami mieszkalnymi sytuowanymi względem ulicy szczytowo lub kalenicowo. Pochodzi z końca XIX wieku i z początku wieku XX.

Kościół ewangelicki (w 1824 r. z wieżą) usytuowany był na wiejskim placu. Obok od północy rozciągał się na planie nieregularnego czworoboku. Obecnie kościół ten nie istnieje. Na jego miejscu wybudowano nowy pawilon handlowy. Po cmentarzu pozostał jedynie fragment muru z furtką. Nie jest znane usytuowanie domu parafialnego i szkoły ewangelickiej.

Dwór zbudowany został przez Hieronima Augustina von Caniz w roku 1603 i od jego czasów był powiększony i ulepszany. Ok. roku 1787 była to murowana siedziba szlachecka. Około roku 1824 pałac wzniesiony był na planie podkowy ze środkowym ryzalitem od frontu. Kolejna przebudowa pałacu przypadła na lata sześćdziesiąte lub siedemdziesiąte XIX w., kiedy to otrzymał on obecny wygląd. Przebudowy tej dokonano w stylu neoklasycyzmu szkoły berlińskiej 3 ć. XIX w.

Obecnie budynek jest nieużytkowany i w znacznym stopniu zdewastowany. Jego główny rdzeń stanowi dwór z roku 1603 założony na planie dziewięciopolowym z wewnętrznym dziedzińcem lub też powstały z systematycznego obudowania tegoż dziedzińca. W obrębie przyziemia tego dworu zachowały się pozostałości malowanych stropów belkowych z 2 poł. XVII w. (szary akant na niebieskim tle) oraz sztukaterie na sufitach i glifach okiennych utrzymane w stylu dojrzałego baroku z lat 1720 – 1750. W latach sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych XIX w, dobudowano skrzydło północne oraz dobudówkę z tarasem widokowym od strony parku, na parkowej osi widokowej. Obecnie jest to budynek na palnie prostokąta ze skrzydłem i aneksami zakładanymi na rzutach zróżnicowanych czworoboków, dwukondygnacjowy z pseudomezzaniem. Na osi elewacji frontowej i tylnej – portyki z tarasami. Każda z części pałacu ma odrębne zadaszenie. Nad głównym korpusem czterospadowy, niewysoki dach z belwederowi ukształtowanym świetlikiem, fasada pałacu ze środkowym ryzalitem pozornym zwrócona jest ku folwarkowi.

Biorąc pod uwagę dawność szlacheckiej siedziby w Orsku, wielkość dóbr, jak i czytelny jeszcze na mapie z lat 1892 – 1925 teren użytkowy, położony na północ od pałacu, można przypuszczać, że mógł się tam znajdować stary dworski ogród uprawny i sad. Nie wykluczone jednak, że za barokowym pałacem w Orsku mógł istnieć w XVIII w. ogród ozdobny z osia widokowa na osi elewacji pałacu. Nie można więc zupełnie odrzucić hipotezy że jakimś echem dawnego założenia może być oś widokowa czytelną również i dziś w układzie parku. Obecny park krajobrazowy urządzony był zapewne od lat sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych XIX w. po przebudowie rezydencji. Utworzono go z części północnej usytuowanej przy pałacu i zawierającej się w obrębie terenów dworskich oraz z części południowej pomiędzy ciekami wodnymi, na południe od terenów dworskich. Na osi tylnej elewacji pałacu założono sadzawkę otoczoną tujami. Ponadto na tej samej osi wykonano przecinkę w drzewostanie parkowym zachodnim eksponując oś widokową. Na południowy zachód od przypałacowej części parku znajdowała się rozległa polana otoczona zwartymi masywami poprzecinanymi promenadami. Ta część założenia dość nisko położona, mając zarys owalu ograniczona była wysoka, naturalną skarpą. Park został założony na bazie zastanego drzewostanu bukowo dębowego łęgowego pochodzenia, wzbogaconego początkowo głównie przez robinie i kasztanowce i w końcu XIX w. – przez iglaki. Tymi ostatnimi wprowadzonymi jako las wypełniono część polany. Przy urządzaniu tego parku zlikwidowano liczne domy czeladne usytuowane przy południowym wjeździe na folwarku oraz wyburzono młyn czynny na cieku wodnym wydzielającym tereny dworskie od południa. Od północy park sąsiadował z dworskim z ogrodem uprawnym, na terenie którego i blisko skrzyżowania dróg wzniesiono w roku 1881 niewielki dom ogrodnika (nr 13) utrzymany w stylu zabudowy wiejskiej. Przypałacową część folwarku oddzielono od pozostałej drogą obsadzoną kasztanowcami, a na podjeździe przed pałacem założono gazon.

Obecnie park nie jest pielęgnowany, a jego kompozycja w znacznym stopniu została zatarta. Czytelne są jednak historyczne granic założenia. Sprzyjające warunki przyrodnicze, w wyniku naturalnej sukcesji, spowodowały, że stan zdrowotny drzewostanu jest dobry. Konieczne jest usunięcie z terenu parku zbiornika ścieków z gorzelni znajdującego się na miejscu dawnej polany w południowo – zachodniej części parku. Należy również naprawić melioracyjny. Mimo obecnego stanu zachowania parku nadal wyróżnia się on wśród innych położonych w gminie Rudna swą skalą i doskonałym wykorzystaniem naturalnych warunków przyrodniczych. To bogate środowisko przyrodnicze i specyficzne warunki ukształtowania terenu spowodowały, że występują tu rzadkie gatunki roślin oraz pomnikowe okazy dębów, co kwalifikuje ten teren do objęcia ochroną jako rezerwat przyrody. Współcześnie szczegóły kompozycji założenia parkowego przedstawiają się następująco. Pałac jest od strony parku na wysokiej skarpie. Poniżej skarpy, na osi portyku i tarasu widokowego w elewacji tylnej zachowany ozdobny basen z kamienną cembrowiną. Istnieje tez oś widokowa. W południowo – zachodniej części parku czytelna jest polana, obecnie podmokła. Istnieje naturalna, wysoka skarpa graniczna, u podnóża której założono rów melioracyjny, zakończony w części wschodniej niewielkim, obecnie zarośniętym stawem. Drzewostan parkowy składa się głównie z gatunków rodzimych: dębów, lip, klonów, wiązów, kasztanowców i buków, w południowo – zachodniej części parku, z domieszką świerka i sosny. Do założenia pałacowego prowadzi od zachodu lipowa aleja. Z dawnej alei z kasztanowców, wydzielającej przypałacową część dziedzińca folwarcznego zachowało się parę drzew. Zlikwidowany też został gazon przed pałacem. Na północ od parku znajduje się bardzo rozległy ogród uprawny z domem ogrodnika i z ruinami szklarni, otoczony ceglanym murem z bramą wjazdową od strony lokalnej drogi wydzielającej założenie od północy

W 1787 r. znajdował się we wsi jeden folwark, z rezydencją przy zachodniej pierzei. Już około roku 1824 był to dość Duzy folwark, założony na planie wydłużonego prostokąta z jednym, ściętym narożnikiem. W latach siedemdziesiątych XIX w. został przebudowany i ukształtowany na planie wydłużonego trapezu. Obecnie zachowany jest dawny układ folwarku, którego zabudowę stanowią głównie ceglane budynki (nr 11 a – d) złożone z gorzelni, obory i stodoły z roku 1874 (w pierzei południowo – wschodniej), z domu dla pracowników najemnych z roku 1866 i domu zarządcy dóbr z roku 1871 (w pierzei północno – wschodniej). Na jednym z budynków inicjały A.G.P. Między domem zarządcy a domem pracowników najemnych zachowana ceglana brama filarowa.

Trzy pozostałe folwarki (m.in. Kanice i Brzeziny) związane z dobrami w Orsku usytuowane już były poza wsią.

1.5. Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych.