Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach

Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt

Lower Silesia - inheritance of the past in remains

 

Osiek - powiat lubiński

vor 1945 Ossig - Kreis Lüben

 

W odległości około 3 km na południowy wschód od Lubina, w kierunku Wrocławia, znajduje się wieś Osiek. Z okolic miejscowości pochodzą luźne znaleziska kamiennych narzędzi, których rodowód wywodzi się z młodszej epoki kamiennej - neolitu.
Na tym terenie zachowały się też ślady osadnictwa z epoki brązu i z okresu wpływów rzymskich oraz wczesnośredniowieczne cmentarzysko.
Po raz pierwszy nazwa Osiek (Osek) pojawiła się w bulli kanonizacyjnej św. Jadwigi, wystawionej przez papieża Klemensa IV w kwietniu 1267 roku. Według niektórych źródeł, wzmianki dotyczące osady sięgać mają aż roku 1203 (?). Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż nazwa miejscowości pochodzi od słowiańskiego określenia osady "osieczonej", czyli otoczonej drewnianymi zasiekami. Taki charakter obrony mieszkańców można uzasadnić na dwa sposoby. Po pierwsze, osada była położona na styku terenów zamieszkiwanych przez dwa różne plemiona, Dziadoszan (Dziadoszyców) od północy i Trzebowian od południa. Mogła stanowić więc swojego rodzaju międzyplemienny punkt graniczny. Innym uzasadnieniem może być fakt, iż przez ówczesną wieś przebiegał ważny trakt handlowy, łączący Ścinawę z Żaganiem, na którym grasowały liczne w owym czasie bandy rozbójników i pospolitych rzezimieszków. Właśnie w celu zapewnienia bezpieczeństwa obrotu handlowego na drogach, w 1310 roku w Głogowie doszło do podpisania układu pomiędzy miastami: Głogów, Żagań, Lubin, Ścinawa, Kożuchów, Góra, Szprotawa, Wschowa, Krosno Odrzańskie i Zielona Góra. Wraz z upływającym czasem i wzrostem wpływów niemieckich, zmieniała się forma nazwy osady: Osek,Ossek, Osseck, Ossing, Ossig. Najbardziej znanym obywatelem Osieka był urodzony, w rodzinie miejscowej szlachty, Caspar Schwenckfeld (1490-1561). Ten wyświęcony w Legnicy kanonik, był jednym z głównych krzewicieli i przywódców protestantyzmu na Śląsku. Do ciekawszych epizodów w historii osady należy pobyt niewielkiego (około 20 osób) oddziału polskich ułanów, którzy w nocy z 19 na 20 lutego 1813 roku zostali wzięci do niewoli przez podjazd kozacki pułkownika Orłowa. Według współczesnej "Schlesische Privilegierte Zeitung", dowódca rosyjski wydał Polakom przepustki z nakazem wolnego powrotu do domów. W czasie II Wojny Światowej we wsi znajdował się podobóz jeniecki, w którym przetrzymywano kilkudziesięciu jeńców rosyjskich i francuskich. Miejscowość wyzwolono 8 lutego 1945 roku. Jedynym zachowanym obiektem o znaczeniu historyczno-zabytkowym jest kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla. Został on wzniesiony z kamienia i cegły na przełomie XV i XVI wieku. Po pożarze w początkach XVII wieku został odbudowany w 1610 roku przez ówczesnych właścicieli wsi, rodzinę von Stosch. Następnym poważnym uszkodzeniom obiekt uległ w trakcie działań wojennych, w lutym 1945 roku. Całkowita odbudowa świątyni nastąpiła dopiero w latach 1967-1969. Kościół jest jednonawową budowlą zorientowaną, o założeniu gotyckim z przyporami. Dwuprzęsłowa nawa zwieńczona jest sklepieniem krzyżowym. Przylega do niej jednoprzęsłowe, prostokątne prezbiterium. Na osi świątyni, od strony zachodniej, znajduje się prostokątna, przechodząca w ośmiobok wieża, przykryta stromym, ostrosłupowym hełmem. Od strony północnej przylega do niej jednokondygnacyjna przybudówka, zaś do części nawowej kościoła, od południa - prostokątna kruchta. Otwory okienne o wykroju odcinkowym lub prostokątne, zamknięte są kamiennymi obramieniami renesansowymi. Dachy świątyni są ceramiczne, dwuspadowe lub pulpitowe. Ostatniej gruntownej renowacji kościoła dokonano w latach 1997-1999. W skromnie wyposażonych wnętrzach na uwagę zasługuje malowana, drewniana balustrada loży kolatorskiej z 1610 roku oraz liczne renesansowe kamienne nagrobki. W południowej części muru okalającego teren kościelny znajduje się krzyż pokutny.

Autorem tekstu jest Henryk Rusewicz

       

Kościół parafialny pw. Chrystusa Króla

Prawdopodobnie świątynia została wzniesiona z kamienia oraz cegły na przełomie XV i XVI wieku. Po pożarze w początkach XVII w. odbudowano ją w 1610 roku przez ówczesnych właścicieli wsi, rodzinę von Stosch. W 1755 roku do kościoła dobudowano zakrystię. Poważnym uszkodzeniom obiekt uległ w trakcie działań wojennych, w lutym 1945 roku. Całkowita odbudowa świątyni nastąpiła dopiero w latach 1967 – 1969. Kościół jest jednonawową budowlą zorientowaną o założeniu późnogotyckim z przyporami. Dwuprzęsłowa nawa zwieńczona jest sklepieniem krzyżowym, do której przylega jednoprzęsłowe, prostokątne prezbiterium także nakryte sklepieniem krzyżowym. Na osi świątyni od strony zachodniej znajduje się prostokątna, przechodząca w ośmiobok wieża, przykryta stromym, ostrosłupowym hełmem. Od strony północnej przylega do niej jednokondygnacyjna zakrystia, zaś do części nawowej kościoła, od południa – prostokątna kruchta. Otwory okienne o wykroju odcinkowym lub prostokątne, zamknięte kamiennymi obramieniami renesansowymi. Dachy świątyni ceramiczne, dwuspadowe lub pulpitowe. Ostatniej gruntownej renowacji kościoła dokonano w latach 1997-1999. W skromnie wyposażonych wnętrzach na uwagę zasługuje malowana, drewniana balustrada loży kolatorskiej z 1610 roku oraz liczne renesansowe kamienne płyty nagrobkowe. W południowej części muru okalającego teren kościelny znajduje się krzyż pokutny.

Tekst umieszczony za zgodą autora z publikacji - Świątynie powiatu lubińskiego. Henryk Rusewicz, Lubin 2006

   

Budynek obecnej szkoły podstawowej w Osieku.

                   

Dwór w Osieku oraz fragment zabudowy gospodarczej dawnego majątku.

 

Archiwalne widokówki i zdjęcia

Historische Ansichtskarten und Fotos

                       

OSIEK

Dawne nazwy miejscowości

Osek - 1203, 1261, 1267, Ossek - 1357, 1359; Osseck - 1410, Ossyk - 1556, Ossig - 1789, 1845, do 1945 r.

Historia wsi i dóbr

Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1203 r., a następnie 19 marca 1267 r. w dokumencie papieża Klemensa IV, potwierdzającym prawo klasztoru trzebnickiego do dziesięcin ze wsi Ossek. Osada wymieniona w urbarzu trzebnickim z 1410 r. liczyła 30 łanów, z 4-łanowym folwarkiem. Wieś wzmiankowana w 1357 r. jako lokowana na prawie niemieckim (K. Klose), powstała prawdopodobnie na starszym korzeniu. W 1359 r. po wieloletnim sporze z księciem legnickim Wacławem I, znalazła się w posiadaniu księcia brzeskiego Ludwika I, jako część spadku odziedziczonego po ojcu Bolesławie III. Ok. poł. XIV w. w pobliżu wsi znajdował się młyn, którego połowę 25 listopada 1359 r. Fryderyk de Medgow sprzedał za 24 grzywny Botowi de Bruchalschdorf wraz z przylegającą doń posiadłością Fredrut. Według spisu z 1613 r. sporządzonego dla księstwa legnickiego w Osieku mieszkało 19 kmieci, 8 zagrodników i 6 chałupników. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej kmieci pozostało jedynie dziewięciu, co odnotowano w protokołach wizytacyjnych z l. 1654-55. W 1789 r. osada liczyła 18 kmiecych gospodarstw pańszczyźnianych, 12 zagrodników omłockowych oraz 23 wyrobników.

Pierwszą znaną właścicielką dóbr ziemskich była Małgorzata, wdowa po Busie de Wederow, która 25 marca 1360 r. sprzedała za 170 grzywien Jekelinowi synowi Wilhelma i jego żonie Gertrudzie półtora łana. Równocześnie sprzedała także Heynowi Jeskonis i jego żonie Małgorzacie pół łana wraz z 1/3 dochodu z sądownictwa, prawem wypasu owiec na polach chłopskich, 1 wiadrunkiem z piekarni, dochodem z warsztatu szewskiego, czynszem z ogrodu, oraz dwoma częściami z łaźni. Z trzeciego łanu Hanko i Peczko, synowie sołtysa płacili Małgorzacie i jej zięciowi Wernerowi 3 grzywny rocznego czynszu. Innymi właścicielami dóbr w Osieku była rodzina de Medgow. I tak: 26 września 1360 r. Fryderyk de Medgow sprzedał za 60 grzywien za pośrednictwem rajców wrocławskich opatce Idorissie i konwentowi św. Katarzyny we Wrocławiu 6 grzywien dochodu ze swojego folwarku (allodium), młyna i oczynszowanych łanów w Osieku, a 23.09.1360 Tammo de Medgow nadał swej żonie Małgorzacie jako oprawę wdowią 5 łanów oczynszowanych. Następnie majątek znajdował się w posiadaniu rodziny von Schwenckfeld i był miejscem urodzenia przywódcy śląskiej reformacji Caspara von Schwenckfeld (1489/90-1561), i który w 1519 r. wraz z bratem Hansem przejął dobra po śmierci ojca. W 1789 r. posiadłość ziemska obejmująca siedzibę pańską i folwark należała do von Jonstona, a następnie rodziny Biess, wzmiankowanej w l. 1830-1898. W l. 1870-91 jako właściciel wymieniany był Oskar Biess, w l. 1894-1898 jego spadkobiercy. Kolejnym posiadaczem dóbr był von Lucke, rotmistrz 4 Regimentu Dragonów w Lubinie, wymieniany w l. 1902- 1930. W tym czasie majątek dzierżawił Hans Mitscherauf z Krzeczyna Wielkiego. Ostatnim właścicielem dóbr był Gerhard Goebel, wzmiankowany w 1937 r. Obecnie istniejący zespół pałacowo-folwarczny wzniesiony został w 2 poł. XIX w. i rozbudowany l. 30 XX w. Gospodarstwo nastawione było na hodowlę bydła i merynosów oraz uprawę buraków cukrowych. Od 1912 r. wzmiankowano park o powierzchni 11 ha, którego obszar powiększony został między 1930, a 1937 r. do 18 ha.

O istnieniu parafii oraz kościoła w Osieku w 2 poł. XIV w. świadczy pośrednio zapis zawarty w dokumencie z dnia 25 marca 1360 r., w którym Małgorzata de Wederow zobowiązała nowych właścicieli dóbr Jekillinusa i Heyno Jeskonisa oraz swych dzierżawców Hanko i Peczko, synów sołtysa, do płacenia proboszczowi dwu i pół grzywny rocznego czynszu oraz pół grzywny na potrzeby budowlane kościoła. Obecnie istniejący kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla wzniesiony został w XV w., a następnie przebudowany lub wzniesiony na nowo w l. 1609-1610 z fundacji Heleny von Stosch. W 1683 r. odnowiono wieżę, w 1755 r. wzniesiono zakrystię. Do wyposażenia budowli należał ołtarz z ok. 1500 r. z drewnianymi rzeźbami św. Barbary i św. Katarzyny, wcześniejszych patronek kościoła, a także ambona ufundowana przez Hansa von Schwenckfeld. Od 1523 r. do 1945 r. świątynia ewangelicka. Uposażeniem parafii był wiedmut, do którego uprawy zobowiązano chłopów. W l. 1917-1918 odnaleziono i wyeksponowano w przedsionku kościoła fragmenty płyt nagrobnych członków rodziny von Schwenckfeld. Kościół uległ znacznemu zniszczeniu w 1945 r., w l. 1966-1967 został wyremontowany. Wymieniono uszkodzone elementy więźby i założono nowe pokrycie dachu.

Układ przestrzenny wsi

Siedlisko wsi położone w rozwidleniu dróg prowadzących do Lubina z Raszowej i Gogołowic. Układ wsi ulicowy z niewielkim nawsiem w części środkowej. Trzonem układu jest lokalna droga biegnąca z pd.-zach. na pn.-wsch. i łącząca się z obu tymi traktami. W środkowej części wsi, po pd. stronie drogi znajduje się kościół, a na pn.-wsch. od niego, po stronie przeciwnej zespół pałacowo-folwarczny. Historycznie w zach. części osady skupiała się zabudowa kmieca, głównie po pn. stronie drogi wiejskiej. W części wsch. wzdłuż drogi rozlokowana została natomiast zabudowa zagrodowa i komornicza. Kościół jednonawowy z wieżą zach. i kaplicą pn. posadowiony jest w obrębie dawnego cmentarza przykościelnego, otoczonego kamiennym murem z otoczaków, w którego zach. odcinek wmurowany został krzyż pokutny. Wybudowany obok kościoła współczesny budynek plebanii swoją formą architektoniczną oraz użytym materiałem (seiding) w sposób zdecydowany koliduje z formą architektoniczną świątyni. W pd. części cmentarza założono współcześnie oczko wodne z fontanną, w obmurówce z kostki granitowej. Drzewostan liściasty z przewagą lip drobnolistnych. W pobliżu kościoła znajdują się budynki dawnej plebanii i szkoły, obecnie znacznie przebudowane.

Układ przestrzenny zespołu pałacowo-folwarcznego, ukształtowanego w 2 poł. XIX w. zachowany w całości. Wokół głównego majdanu gospodarczego skupione zostały pałac oraz obora z częścią mieszkalną w skrzydle pn.; spichlerz i dwa budynki warsztatów (przebudowane) w skrzydle wsch.; obora z dwiema oficynami mieszkalnymi oraz wolnostojąca oficyna mieszkalna w skrzydle pd., a także stodoła w skrzydle zach. Na pn. od budynku obory z częścią mieszkalną usytuowano dodatkowy, mniejszy majdan, przy którym w l. 30 XX w. wzniesiono budynki obory i stodoły. Nakryty dachem naczółkowym, założony na rzucie prostokąta, II-kondygnacyjny pałac z pseudoryzalitem w fasadzie posadowiono centralnie względem pozostałych budynków folwarcznych, oraz poprzedzono podjazdem i okrągłym gazonem, obecnie obsadzonym drzewami. Pałac wzniesiono w 2 poł. XIX w. prawdopodobnie w miejscu, lub z wykorzystaniem reliktów wcześniejszej rezydencji, wzmiankowanej od 1789 r., a następnie przebudowano na przełomie XIX/XX w. w formach neobarokowych.

Poza zabudową wsi, na jej pd.-zach. krańcu usytuowany jest dawny ewangelicki cmentarz parafialny. Teren cmentarza obsadzono pierwotnie drzewostanem osłonowym i wyznaczającym jego podział geometryczny. Starodrzew z przewagą lip i kasztanowców, obecnie przemieszany z samosiewem.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa

1. Zespół kościoła:
    a. Kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla, mur., XV, przebud. w l. 1609-1610, rozbud. w 1755; zniszczony w 1945 i

        remont w l. 1966-1967, 1997-1998 remont dachu i elewacji, ewangelicki 1524-1945, nr rej. 948/165/L z 13.09.1961;
    b. Cmentarz przykościelny otoczona kamienno-ceglanym murem granicznym, nieczynny zał. XIV, nr rej. 932/L z

        16.02.1990.
2. Cmentarz ewangelicki wiejski, zał. 1883, nr rej. 937/L z 16.02.1990.
3. Zespół pałacowo-folwarczny nr 38:
    a. Pałac, nr 38 a, mur., 2 poł. XIX, przebud. XIX/XX;
    b. Oficyna mieszkalna, nr 38d, mur., l. 20 XX;
    c. Obora z częścią mieszkalną, nr 38 b, mur., ok. 1870;
    d. Obora z dwoma oficynami mieszkalnymi, nr 38 g, mur., ok. 1870;
    e. Stodoła, mur., 1875;
    f. Spichlerz, mur., ok. poł. XIX.

 

Wykaz stanowisk archeologicznych znajduje się w oryginalnym opracowaniu.

Niniejsze opracowanie stanowi wyciąg ze Studium Środowiska Kulturowego gminy Lubin opracowanego w roku 2002 przez zespół w składzie: Bogna Oszczanowska, Beata Sebzda - historia i historia sztuki, Maria Sikorska i Donata Wiśniewska - archeologia oraz Emilia Dymarska - plansze. Studium powstało w Regionalnym Ośrodku Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego (od 2003 Regionalnym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków) we Wrocławiu.

Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki Dolnego Śląska

Będę wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.

Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.

Tomasz  Mietlicki    e-mail  -  itkkm@o2.pl