Zimna Woda - powiat lubiński

vor 1945 Kaltwasser - Kreis Lüben

Ten wzniesiony w stylu  neogotyku angielskiego pałac w Zimnej Wodzie już nie istnieje. Twórcą jego projektu był architekt Beckmann. Powstał na wcześniejszych założeniach należących od XV do XVII wieku do rodziny von Axleben, później do rodu von Pompeji. Przebudowy dokonano na zlecaenie feldmarszałka von Götz. W XIX wieku pałac wraz z ogromnym majątkiem liczącym 1400 hektarów ziemi należał do Hermanna von Raumer i rodziny von Buddenbrock. Inny odnotowany właściciel to Rudolph von Schultz - Dratzig, którego córka Martha Schultz von Dratzig wyszła za mąż za Theodora Juliusa von Briesen w 1875 roku. Ostatnim właścicielem był ich syn Eberhard von Briesen. Dziś po całości założenia pozostał tylko park z okazami drzew pomnikowych a po pałacu, kamienie widoczne na drugim górnym zdjęciu.

Stawy w parku.

Park w Zimnej Wodzie oraz fragment zabudowy gospodarczej dawnego majątku.

Nowy budynek wzniesiony na podobieństwo dawnego pałacu.

Dawne nazwy miejscowości

Kaldenwasser - 1399, Kaldinwasser - 1419, Kaltwasser do 1945 r.

Historia wsi

W Zimnej Wodzie znajdują się dwie świątynie. Starszy położony we wschodniej części wsi kościół, pierwotnie katolicki, następnie ewangelicki, obecnie prawosławny o bryle gotyckiej oraz barokowy, położony na zachodnim krańcu, katolicki kościół parafialny p.w. Św. Trójcy. Kościół parafialny p.w. św. Marii (obecnie cerkiew p.w. Zaśnięcia Matki Boskiej) w Kaldenwasser został wymieniony w dokumencie notarialnym dekanatu legnickiego z 31.10.1399 r., od 1524 r. pełnił funkcję świątyni ewangelickiej, w latach 1701-1707 ponownie katolicki, od 1947 r. jest kościołem parafialnym kościoła prawosławnego. Pierwszym pastorem ewangelickiego kościoła parafialnego był w latach 1524-1559 Johannes Severinus. Parafialny kościół katolicki p.w. św. Trójcy jest fundacją klasztoru benedyktynów w Legnickim Polu z lat 1794-1797 r. Po przejęciu kościoła katolickiego ponownie przez ewangelików w 1707 r. kuria katolicka ustanowiona została przez właściciela tutejszego majątku hrabiego Johana Franza Antona von Götz w pałacu w 1707 r.; od 1716 r. dotowana była przez cesarza. Ponieważ ówczesny pałac, w którym odbywały się msze, groził zawaleniem, staraniem prałata klasztoru benedyktynów w Legnickim Polu Jacoba Schmella została wzniesiona nowa budowla kościelna. Do 1810 r. kościół należał do benedyktynów z Legnickiego Pola, a następnie po sekularyzacji dóbr klasztornych kościół znajdował się pod patronatem biskupstwa wrocławskiego. Do rangi kościoła parafialnego podniesiony został w 1817 r.

Książę legnicki Wacław 8.05.1355 r. wydał akt lokacji wsi na prawie niemieckim. Zasadźcą był Heinrich von Susk, wieś miała liczyć z 40 łanów, z czego 2 łany pozostały dobrami kościelnymi - widmutem parafialnym. Książę Wacław 19.12.1361 r. nadał Stephanowi Trache część lasu legnickiego (“Liegnitzer Heide”), obszar nazwany “Kaldinwassir an dem Nevlande”. Książę Wacław 15.10.1363 r. oddał wieś “Kaltenwasser” w lenno rycerzom Niclasowi i Stephanowi Trach. Następnie ok. 100 lat dobra były gospodarowane przez rodzinę von Axleben. W 1441 r. wieś była w posiadaniu Hansa von Axleben Magnusa, rycerza dworu legnickiego i pana w Raszówce. Po 1504 r. majątek stanowił własność Nicolausa von Axleben Magnus, w latach 1509-1539 Heinricha von Axleben Magnus. W 1562 r. wymieniony został Heinrich von Axleben Magnus. W 1649 r. dobro zostało zakupione przez rodzinę hrabiowską Pompeji. Przez drugie małżeństwo żony ostatniego właściciela tego rodu hrabiego Pompeji - z domu von Zedlitz — w 1654 r. dobra weszły w posiadanie cesarskiego austriackiego feldmarszałka hrabiego Johanna von Götz. Po śmierci jego drugiej żony drugi syn z pierwszego małżeństwa, radca cesarski hrabia Hans George von Götz (zm. 1681 r.) odziedziczył majątek, składający się wówczas z dóbr w Zimnej Wodzie, Bukownej, Zamienic, Bielawy Górnej i Wiercienia. W 1737 r. majątek zakupiony został przez benedyktynów z Legnickiego Pola. W majątku mieszkało wówczas dwóch zakonników, z których jeden zarządzał gospodarką, drugi sprawował kuratelę nad zamkową kaplicą. Od 1810 r, kiedy to sekularyzowano majątki kościelne, był to majątek królewski. W 1810 r. majątek dzierżawił Franz von Raumer. Główny dzierżawca dóbr zarządzał królewską potażarnią i kuźnią. W 1812 r. podczas przemarszu wojsk napoleońskich, w karczmie z 200-letnimi tradycjami w Zimnej Wodzie został przyjęty przez właściciela dóbr von Raumera oraz jego nadleśniczego kapitana von Alvensleben cesarz Napoleon. W 1831 r. dobra wykupił radca (Franz?) von Raumer. Następnie majątek kolejno należał do barona von Buddenbrogk, szambelana von Prillvitza, barona von Koppy i w 1873 r. Rudolpha Schultza von Dratzig. Ten ostatni wzniósł gorzelnię z napędem parowym oraz cegielnię. W jego posiadaniu majątek pozostał do 1891 r. W 1845 w Zimnej Wodzie do dóbr należały 2 folwarki. W 1894 dobra zarządzane były przez jego spadkobierców; w latach 1898-1902 właścicielką dóbr była pani von Briesen z domu Schultz von Dratzig, w latach 1905-1920 pani Oberst von Briesen; od 1905 wzmiankowane były dobra szlacheckie wraz z folwarkiem Niedervorwerk. W latach 1922-1926 właścicielką dóbr szlacheckich wraz z Schäferei była pani Martha von Briesen z domu Schultz von Dratzig; w 1930 r. wzmiankowani byli jej spadkobiercy. Od 1932 r. do co najmniej 1937 r. właścicielem dóbr szlacheckich wraz z Schäferervorwerk był Arno Matthes. Podczas wojny mieścił się w sąsiedztwie dworu podobóz jeńców francuskich.

Według spisu z 1613 r. sporządzonego dla księstwa legnickiego w Zimnej Wodzie mieszkało 11 kmieci, 4 zagrodników i 3 chałupników. W 1703 r. wzniesiono nowy dom parafialny, w 1727 r. wzniesiony został nowy budynek szkoły. W 1789 r. we wsi znajdował się dom pański z 2 folwarkami, 3 domy urzędników, wieś zamieszkiwało 6 kmieci, 12 zagrodników omłockowych, 18 chałupników, 3 domy kolonistów. Dobra należały wówczas do klasztoru benedyktynów z czeskiego Brunowa. Do dóbr przynależały stawy i las. Po sekularyzacji dóbr klasztornych w Zimnej Wodzie do 1831 r. znajdowała się siedziba urzędu domeny królewskiej.

Układ przestrzenny wsi

Miejscowość o układzie ulicowym, której zabudowę tworzą niewielkie czworoboczne zagrody. W zachodniej części wsi położone jest założenie parkowe, w bezpośrednim sąsiedztwie budowla kościoła katolickiego; we wschodniej części wsi znajduje się założenie kościoła ewangelickiego obecnie prawosławnego, które sąsiaduje z dawną plebanią i szkołą ewangelicką.

Kościół parafialny p.w. św. Marii (obecnie cerkiew p.w. Zaśnięcia Matki Boskiej) jest budowlą pierwotnie gotycką z oskarpowanym prezbiterium, której charakter został zatarty w wyniku licznych przebudowań, orientowaną, jednonawową z wyodrębnionym prezbiterium, nakrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami i dekoracją sztukatorską o formach geometrycznych. Na wzniesieniu wokół kościoła założony cmentarz (obecnie prawosławny, czynny) na nieregularnym planie, otoczony kamiennym murem. Mogiły z XIX i XX w. w układzie rzędowym; na terenie cmentarza skupina drzew o charakterze osłonowym z przewagą lipy. Katolicki kościół parafialny jest budowlą barokową wzniesioną w latach 1794-1797. Jest to budowla orientowana, jednonawowa z krótkim prezbiterium oraz wieżą od zachodu. Towarzyszą mu od wschodu zabudowania parafii oraz wzniesiona na północ od kościoła, za wiejską drogą szkoła katolicka - budynek z ok. poł. XIX w. o neogotyckiej stylistyce elewacji. Cmentarz wiejski odsunięty jest na północ od zabudowań wiejskich, bezpośrednio sąsiaduje z terenem folwarku. Założony został na planie prostokąta, z szczątkowo zachowanym zadrzewieniem. Poszerzony został współcześnie o część wschodnią; groby w układzie rzędowym.

Relikty dawnego założenia pałacowo parkowego znajdują się po północnej stronie drogi wiejskiej. Główny wjazd prowadził od strony drogi wiejskiej, na wysokości wzniesionego w XVIII w. kościoła katolickiego; takie usytuowanie nowo wznoszonej budowli sakralnej tłumaczy jej związek historyczny z dziejami rezydencji i majątku. Ruina (relikty przyziemia) okazałego pierwotnie pałacu wzniesionego wg projektu Beckmanna w stylu neogotyku angielskiego w 2 ćw. XIX w. w miejscu wcześniejszej renesansowej siedziby znajduje się w zachodniej części dziedzińca pałacowego. W 1831 r. majątek został nabyty przez rodzinę von Raumer i z tym rodem należy wiązać budowę reprezentacyjnej siedziby. W 1 poł. XVI w. znajdował się w Zimnej Wodzie dwór myśliwski ze zwierzyńcem, należący do rodziny von Axleben. W XVIII w. przez benedyktynów z Legnickiego Pola założone zostały stawy hodowlane. W 2 ćw. XIX w. przekształcono najbliższe otoczenie pałacu w park romantyczny. Rezydencja poprzedzona została kolistym gazonem. Głównym elementem romantycznego założenia pozostały stawy, których linię brzegową urozmaicono poprzez zatoki i półwyspy. Południową część parku zajmowała polana otoczona drogą spacerową. Obecnie park jest opuszczony i zaniedbany, kompozycja założenia zatarta, zlikwidowany gazon. Zabudowania gospodarcze usytuowane są wokół nieregularnego dziedzińca. Od strony południowej wjazd flankują dwa budynki: spichlerz i oficyna mieszkalna wzniesione w k. XVIII lub w początkach XIX w. Drugi wjazd na majdan gospodarczy prowadzi od północnego-wschodu, przy cmentarzu wiejskim.

W literaturze dotyczącej historii miejscowości znajdują się ponadto opisy skrzyżowania dróg zw. “Der Ring” - gdzie znajdowała się karczma, wcześniej należąca do majątku szlacheckiego, stare dziedziczne sołectwo oraz kuźnia.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa

1. Kościół parafialny p.w. Św. Trójcy, mur., 1794-97, nr rej. 232/L z 27.01.1966.
2. Zespół kościoła ewangelickiego ob. prawosławnego:
    a. kościół ewangelicki, obecnie prawosławny p.w. Zaśnięcia Matki Boskiej, wzm. 1399, mur., XIV, 1718, 2 poł. XIX,

        naprawa więźby i wymiana pokrycia 1993, nr rej. 977/L z 29.09.1992;
    b. cmentarz przykościelny z murem cmentarnym, mur. XVII/XVIII, cmentarz powiększony XIX, nr rej. 868/L z 13.11.1992.
3. Cmentarz wiejski katolicki, zał. k. XIX, nr rej. 936/L z 16.02.1990.
3. Zespół podworski:
    a. oficyna mieszkalna nr 59 a, mur., pocz. XIX;
    b. spichlerz, mur., pocz. XX;
    c. obora, mur., ok. poł. XIX;
    d. stodoła z bramą przejazdową, mur., 2 poł. XIX, przeb. ok. 1940;
    e. park, zał. XVIII, przekształcony i powiększony l. 30. XIX, nr rej. 476/L z 17.07.1976.
4. Dom mieszkalny nr 59, dawna szkoła katolicka, mur., 3 ćw. XIX.
5. Dom mieszkalny nr 4, mur.-szach., 2 poł. XIX.
6. Dom mieszkalny nr 20, mur.-szach., ok. poł. XIX.

Niniejsze opracowanie stanowi wyciąg ze Studium Środowiska Kulturowego gminy Lubin opracowanego w roku 2002 przez zespół w składzie: Bogna Oszczanowska, Beata Sebzda - historia i historia sztuki, Maria Sikorska i Donata Wiśniewska - archeologia oraz Emilia Dymarska - plansze. Studium powstało w Regionalnym Ośrodku Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego (od 2003 Regionalnym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków) we Wrocławiu.