Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach

Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt

Lower Silesia - inheritance of the past in remains

 

Czciradz - powiat nowosolski

vor 1945 Zyrus - Kreis Freystadt

 

CZCIRADZ
gm. Kożuchów

Cyraz (1333)
Cziris (1446)
Zyrus (1791)
Cyraz (1945)

Wieś Czciradz pojawiła się w źródłach pisanych w końcu XIII w. W tym czasie była już prawdopodobnie rozwiniętą osadą, gdyż od jej mieszkańców pobierano dziesięcinę dla parafii w pobliskich Solnikach. W końcu XIII wieku wieś, jako własność rycerska, należała do grafa Sybana z Solnik (1295 r.). W średniowieczu Czciradz pozostawał w posiadaniu wielu rodów szlacheckich. W 1323 r. był własnością rodu von Pesna, w 1344 r. wymieniony został Tilco z Cyras. W 1333 r. łan czynszowy w Czciradzu posiadał Bartłomiej – zarządca szpitala św. Ducha w Kożuchowie. Sto lat później wsią władał Kaspar Kottwitz, w którego posiadaniu znajdował się również pobliski Sokołów. Prawdopodobnie już wtedy obie wsie wchodziły w skład jednego majątku ziemskiego – Czciradza Dolnego. Podział wsi na część dolną i górną nastąpił w XV w. Wymieniani w 1405 i 1471 r. przedstawiciele rodziny von Unruh byli zapewne właścicielami Czciradza Górnego. W 1481 r. tą częścią wsi władali bracia – Sigismund Ludwig i Jacob Gabriel von Unruh. W 1517 r. część Czciradza zakupił Hans von Rechenberg. W rękach Rechenbergów majątek pozostawał do 1609 r., kiedy zakupił go Joachim von Stensch. Nie wiemy któremu z właścicieli należy przypisać budowę w dolnej części wsi renesansowego dworu obronnego otoczonego nawodnioną fosą. Podobnie część górna Czciradza zmieniała właścicieli (nierzadko w ich rękach znajdowały się przejściowo obie części wsi) – w 1549 r. był nim Hans Wolff von Unruh, potem rodzina von Zeidlitz, w 1676 r. von Roeber, a od 1681 r. von Reisenstein. Prawdopodobnie na początku XVIII stulecia obie części wsi znalazły się w rękach rodu von Kalckreuth. Około 1770 r. Czciradz Dolny zakupiła rodzina von Lehwald. W 1791 r. wzmiankowano we wsi siedzibę pańską, folwark, 6 zagrodników, 1 komornika – razem 73 mieszkańców. W tym samym czasie w Czciradzu Górnym, należącym do Kalckreuthów, (w rękach rodziny do 1945 r.) znajdował się folwark, 6 gospodarstw zagrodników, 6 komorników, zamieszkiwało 87 osób.
W części dolnej Czciradza, nowi właściciele swoje rządy rozpoczęli od przebudowy dworu, która miała miejsce na przełomie XVIII i XIX w. Trwająca wiele lat modernizacja rezydencji nadała jej cechy późnego baroku i wczesnego klasycyzmu. Zatarty został jej obronny charakter, zniwelowano wały ziemne, uregulowano fosę, nad którą przerzucono kamienny, arkadowy most. W końcu XIX wieku w pobliżu dworu założono rozległy park krajobrazowy, w którym wybudowano mauzoleum rodzinne. Ponad stuletnie rządy Lehwaldów zaowocowały rozwojem majątku. W 1844 r. posiadłość w Czciradzu Dolnym obejmowała folwark (specjalizował się w hodowli bydła, owiec i trzody), 12 domów i 2 wiatraki – 86 mieszkańców. W Czciradzu Górnym znajdował się natomiast folwark, 19 domów (152 mieszkańców) oraz winnica na stokach Wzgórz Dalkowskich (tzw. Zirusberg). Ostatnim właścicielem majątku w Czciradzu Dolnym był Johannes Ritsch (od 1910 r.). Za jego rządów miała miejsce kolejna przebudowa dworu, do którego dobudowano werandę, zmianie uległ również wystrój wnętrz. Nowi właściciele na terenie folwarku wznieśli nowe zabudowania gospodarcze i wprowadzili na szerszą skalę uprawę buraków cukrowych. Po drugiej wojnie światowej podział wsi uległ zatarciu. W byłych majątkach ziemskich utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne - we dworze mieściła się administracja gospodarstwa. Rozwój zakładu rolnego w latach 70. i 80. zaowocował wzniesieniem nowych zabudowań gospodarczych (ferma bydła mlecznego, zespół suszarń i magazynów, warsztaty mechaniczne) i bloków mieszkalnych dla pracowników. W 1983 r. otwarto przedszkole zakładowe. We wsi wzniesiono kilka nowych domów jednorodzinnych. W 1972 r. dawny dwór poddano remontowi. Po likwidacji PGR (połowa lat 90. XX w.) opuszczony obiekt przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Na przełomie stulecia rezydencja znalazła się w rękach prywatnych. Również zabudowania zakładu rolnego zakupił prywatny przedsiębiorca. Począwszy od 1995 r. miejscowe przedszkole, które pozbawione zostało zakładowego patrona przeżywało trudności, ostatecznie w 1997 r. placówkę zlikwidowano, a budynek przeznaczono na świetlicę wiejską. W 2000 r. Czciradz zamieszkiwało 518 osób, funkcjonowały dwa przedsiębiorstwa rolne i kilkanaście gospodarstw indywidualnych oraz punkt handlowy.

Tekst za zgodą wydawcy z publikacji: Tomasz Andrzejewski, Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004.

       

Zabudowa gospodarcza dawnego majątku - Nieder Zyrus. Na ostatnim zdjęciu w głębi folwarku widoczny jest pałac.

               

Fotografie pałacu i dawnego majątku wykonane wczesną wiosną.

           

Od strony drogi głównej był kiedyś wjazd do folwarku - Ober Zyrus. Zabudowa gospodarcza tego folwarku już nie istnieje. Ostatnim jego zachowanym elementem jest kamienna droga dojazdowa.

                       

Nieczynny sklep. Obok obiektu kamień którego usytuowanie wskazuje na pamiątkowy charakter (w okresie przed 1945 rokiem). Na kolejnych zdjęciach zarośla kryjące mogiły niemieckich ewangelickich mieszkańców Czciradza.

Współczesna zabudowa mieszkalna miejscowości.

 

Archiwalne widokówki i zdjęcia

Historische Ansichtskarten und Fotos

           

Czciradz - Dwór i park w stylu krajobrazowym

Założenie podworskie znajduje się w południowo-wschodniej części wsi (dawny Zyrus Nieder). W skład zespołu wchodzą: część rezydencjonalna z dworem i parkiem w stylu krajobrazowym (XVIII/XIX w.) oraz podwórze gospodarcze z kolonią mieszkalną (XIX/XX w.). Centralnym punktem założenia jest dwór. Budynek otacza fosa, od północy przechodząca w staw. Nad fosą przerzucony jest ceglany most na półkolistej arkadzie. Dwór obecnie nie jest użytkowany.

Powstanie siedziby rycerskiej w Czciradzu Dolnym wiązane jest przez niektórych badaczy z rodziną vonRechenberg, przez innych z rodziną von Stensch. Hans von Rechenberg otrzymał w lenno Kożuchów i okoliczne wsie, m.in. Czciradz w 1516 roku. W 1609 roku Czciradz został sprzedany Joachimowi von Stensch. W 1709 roku majątek przeszedł w ręce rodziny von Kalckreuth. Około lat 1780-1792 Czciradz stał się własnością rodziny von Lehwald. W 1905 roku właścicielem Czciradza był Max Krause. Około 1910 roku majątek kupił rotmistrz Johannes Ritsch, który pozostawał jego właścicielem do roku 1945. Po II wojnie światowej majątek przejął PGR. Obecnie dwór i budynki gospodarcze są własnością prywatną.

Budowla w stylu renesansowym mogła powstać już pod koniec XVI wieku. Niestety, bez przeprowadzenia szczegółowych badań architektonicznych nie jest możliwe potwierdzenie tezy R. Kąsinowskiej, iż dwór był mniejszy, później rozbudowano go w części zachodniej. Możliwe również, iż dwór został zbudowany dopiero około 1625 roku przez Johanna Georga von Stensch. Około 1800 roku budowla została przebudowana w stylu klasycystycznym. Modernizacja objęła fasadę i elewację zachodnią oraz częściowo wschodnią i zachodnią część wnętrza.

Dwór w Czciradzu został zbudowany na rzucie prostokąta. Jest budowlą murowaną z cegły, częściowo z kamienia, otynkowaną. Bryła dworu jest zwarta z ryzalitem elewacji tylnej i werandą dobudowaną do elewacji wschodniej w 1. poł. XX wieku. Obiekt jest w całości podpiwniczony, dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem. Czterospadowy dach z powiekami od strony południowej i wystawkami od strony zachodniej i wschodniej pokrywa dachówka karpiówka. Fasada jest dziewięcioosiowa, symetryczna. Okna w obramieniach o uszakowatej formie, zestawione w pionowych rzędach, oddzielają lizeny. Wejście umieszczone centralnie ujmują dwa pilastry, na których spoczywa profilowany gzyms, wyginający się półkoliście ku górze, pod którym mieszczą się dwa, obecnie puste, owalne pola. Układ wnętrz jest dwutraktowy z wyjątkiem wschodniej części piwnicy. Przesklepiona sień zajmuje środkową część południowego traktu parteru. W jej narożniku północno-zachodnim znajduje się klatka schodowa z dwubiegowymi, łamanymi schodami prowadzącymi na piętro. W trakcie tylnym, za sienią znajdują się dwa przesklepione pomieszczenia. Po lewej stronie sieni mieści się sala z zachowanym klasycystycznym wystrojem kominka i przesklepionych półokrągło wnęk w dwóch narożach sali. Układ pomieszczeń piętra pierwotnie pokrywał się z podziałem parteru.

Po 1945 roku przystosowano budynek do celów administracyjnych i mieszkalnych. W 1972 roku przeprowadzono remont wnętrza, wykonano nowe tynki elewacji. Po 2000 roku wymieniono pokrycie dachu i stolarkę okienną, rozpoczęto remont wnętrz.

 Kamila Helena Domagalska
Źródło:
"Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego"

Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki Dolnego Śląska

Będę wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.

Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.

Tomasz  Mietlicki    e-mail  -  itkkm@o2.pl