Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach

Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt

Lower Silesia - inheritance of the past in remains

SIEDLISKO
gm. Siedlisko

Sedlscho (1298)
Carlatt (1381)
Carolath (1561)
Karolat (1945)

Pierwsze potwierdzone ślady osadnictwa w okolicach wsi datują się na okres II i I tysiąclecia p.n.e. Na terenie wsi i okolic odkryto również ślady osad pochodzących z okresu kultury łużyckiej i wczesnego średniowiecza. Historia miejscowości związana jest nierozerwalnie z dziejami miejscowego zamku. Najstarsze informacje o Siedlisku pochodzą z dokumentu wystawionego w 1298 r. przez księcia głogowskiego Henryka III i dotyczą nowo wybudowanego zamku – novo castro Sedlscho. Siedliska warownia (prawdopodobnie drewniana strażnica) pełniła rolę bezpośredniego zabezpieczenia przeprawy przez Odrę w pobliżu strategicznego ośrodka jakim był Bytom Odrzański. Funkcję nadrzecznej strażnicy mógł pełnić zamek również w XIV w. Po formalnym podziale ziem księstwa głogowskiego, dokonanym w 1360 r. przez króla czeskiego Karola IV Luksemburskiego, część kasztelani bytomskiej wraz z Tarnowem i Siedliskiem znalazła się w jego posiadaniu. Dokument dotyczący tych podziałów wymienia również Siedlisko, a właściwie Carlatt. Pojawienie się nowej nazwy przypisuje się osobie samego cesarza, który rzekomo posiadał tutaj swój zameczek myśliwski. W 1381 r. cesarz oddał Siedlisko z pozostałą częścią kasztelanii bytomskiej w dzierżawę Nickelowi von Rechenbergowi. W ten sposób Siedlisko na przeciąg 200 lat znalazło się we władaniu rodu Rechenbergów.
Na początku XVI w. Bytom, Tarnów i prawdopodobnie Siedlisko znajdowało się we władaniu Hansa i Nickela Rechenbergów. Później wymienia się jako właściciela Siedliska kolejnego z braci - Balthasara. Po jego śmierci (ok. 1530 r.) posiadłość przeszła na jego synów Melchiora i Franza. W latach 1540 – 48 Franz na terenie zamkowym wzniósł nowy dom mieszalny. W tym samym czasie w pobliżu zamku założono folwark i zaczęła się rozwijać osada, w 1554 r. wzmiankuje się 3 owczarnie, murowaną stodołę, browar i cegielnię. Nie wiadomo czy pobliska wieś Runów była już częścią majątku zamkowego. W 1561 r. Franz Rechenberg sprzedał swoje posiadłości za kwotę 50000 talarów Fabianowi von Schönaichowi. Nie wiadomo, czy nowy właściciel zamieszkiwał w siedliskim zamku i czy podejmował jakieś prace budowlane. Według przekazów, ok. 1589 r. zamek częściowo spłonął i Fabian mógł mieszkać w Bytomiu. Zakrojone na szeroką skalę prace budowlane podjął dopiero jego spadkobierca, Georg Schönaich, który w 1597 r. rozpoczął przebudowę i rozbudowę siedliskiej rezydencji. W pierwszej kolejności przebudowano dom mieszkalny Rechenberga, do którego kolejno dobudowywano skrzydła zamku – do 1602 r. wzniesiono skrzydło południowe z salą kolumnową, w latach 1602 –18 skrzydło wschodnie. W latach 1610 – 1614 wybudowano budynek bramny, który powiązano z bastionowym systemem fortyfikacji. Ostatnią, ukończoną przez Georga budowlą była kaplica zamkowa, którą poświęcono w 1618 r. W tym samym czasie co zamek wybudowany został również miejscowy kościół protestancki. Georg Schönaich okazał się wybitnym organizatorem, budowniczym i mecenasem sztuki. Za jego rządów przebudowano Bytom Odrzański, gdzie złożono słynne gimnazjum protestanckie i zagospodarowano tereny między Odrą a Jeziorem Sławskim – powstały wtedy folwarki Różanówka, Piękne Kąty, Bielawy, Dębianka, Borowiec, Grochowice. Na początku XVII w. posiadłości Schnönaichów uzyskały status majoratu ziemskiego.
Śmierć Schönaicha nie przerwała prac na zamku, kontynuował je jego następca, Johann, który wykończył nowo wybudowane wnętrza zamku. W 1624 r. w pobliskim Tarnowie Jeziernym wzniósł dwór myśliwski.
W pierwszych latach wojny trzydziestoletniej dobra majoratu zwolnione były z kwaterunku wojsk i kontrybucji, jednak jawne opowiedzenie się Johanna po stronie protestantów zmieniło sytuację. Właściciel Siedliska musiał opuścić swoje dobra i pójść na wygnanie. Po zakończeniu wojny Schönaichowie odzyskali swoje ziemie. Drugi okres świetności Siedliska przypadł na początek XVIII w. i był zasługą Hansa Carla Schönaicha, który rozpoczął przebudowę zamku. Wzniesiono nowe skrzydła zamkowe – zachodnie i północne, przeprowadzono również remonty renesansowych pomieszczeń. Prawdopodobnie w tym czasie założono również zamkowe ogrody, które zlokalizowano na południowo – wschodnim bastionie. W 1767 r. wybudowano nowy most przed budynkiem bramnym. Przeprowadzone w XVIII w. prace zmieniły zasadniczo wygląd zamku, który nabrał cech wybitnie rezydencjonalnych. W tym czasie siedziba książąt von Schönaich zu Carolath-Beuthen była jednym z najwspanialszych i największych założeń zamkowych na Śląsku (tytuł książęcy otrzymali Schönaichowie w 1741 r. od króla Prus Fryderyka II). Po 1740 r. dokonano również przebudowy miejscowego kościoła, który zamknięty po wojnie trzydziestoletniej popadł w ruinę. Szachulcową konstrukcję w całości obmurowano i powiększono o przybudówki. W 1791 r., oprócz zamku, w Siedlisku znajdował się folwark, dom parafialny, szkoła, wiatrak, jedno wolne gospodarstwo, łącznie 73 zabudowania i 528 mieszkańców.
W XIX w. kontynuowano rozbudowę zamku. Za rządów ks. Heinricha Carla Wilhelma wybudowano na jego terenie i w jego najbliższym otoczeniu kilka budowli. Z ważniejszych wymienić należy niewielki neogotycki aneks przy południowym skrzydle, kryty pasaż między skrzydłem wschodnim a bastionem południowo-wschodnim, poza terenem zamku natomiast – wieżę widokową (na tzw. wzgórzu Adelhaidy) i willę Adelhaidy oraz szereg budowli gospodarczych na terenie zamkowego folwarku – browar, cukrownię, owczarnię (1000 owiec) i winiarnię. U podnóża wzgórza zamkowego wzniesiono budynek sądu księstwa. Na terenie wsi funkcjonował szpital, kuźnia, warsztaty stolarskie, szewskie, krawieckie, bednarskie, dwa wiatraki. Mieszkańcy trudnili się także przewoźnictwem – 7 łodzi. W połowie stulecia założono wodociąg i wzniesiono most łączący teren kościelny z drogą na nowy cmentarz W 1845 r. Siedlisko (bez Runowa) zamieszkiwało 810 osób – 60 katolików (razem 88 posesji). W skład księstwa siedlisko-bytomskiego wchodziły wsie – Bycz, Konin, Drogomil, Popowo, Rudno, Rejów, Tarnów, Zagóra, Buczków, Miłaków, Żuków, Bukowica, Różanówka, Stany, Kierzno, Bielawy, Borowiec, Dębianka, Grochowice, Piękne Kąty, Tarnów Jezierny, Strzeszków, Lipiny, folwarki Karlsberg i Marienthal – łączna powierzchnia majątków ziemskich przekraczała 11 tys. ha.
Po 1866 r. książę Carl dokonał kolejnej przebudowy zamku, która nadała siedzibie cech neorenesansowych. W 1886 r. otwarto we wsi szkołę ewangelicką. Na początku XX w. właściciele Siedliska słynęli z organizacji licznych imprez kulturalnych. Uroczystości rodzinne i związane z historią regionu rocznice obchodzono bardzo uroczyście. Organizowane przez Schönaichów imprezy gromadziły okolicznych mieszkańców (święto kwitnących bzów), a na coroczne polowania w książęcych lasach zjeżdżała arystokracja z całych Niemiec.
W okresie II wojny światowej do Siedliska przywieziono francuskich i radzieckich jeńców wojennych, których skierowano do pracy w majątku zamkowym i w gospodarstwach chłopskich. Obok jeńców na tym terenie przebywała również pokaźna liczba polskich robotników przymusowych. W styczniu 1945 r. mieszkańców Siedliska ewakuowano za Odrę. Po zajęciu wsi przez Rosjan rozpoczęło się zakrojone na szeroką skalę plądrowanie majątku. Rosjanie opuścili zamek w kwietniu 1945 r. Przed odjazdem dokończyli dzieła zniszczenia podpalając część jego zabudowań (we wsi zniszczeniu uległ również budynek cukrowni). Z pożogi ocalało tylko skrzydło wschodnie z kaplicą i budynek bramny. W latach 1950-1960 próbowano zabezpieczyć pozostałości zamku. Znaczącą rolę w jego ratowaniu odegrał w latach 1964-1974 harcerski szczep „Makusynów”, który obrał sobie zamek na siedzibę. Większe prace remontowe zachowanej części zamku podjęto jednak dopiero w latach 1986-1989. Po ich zakończeniu w obiekcie umieszczono gminny ośrodek kultury. W 2003 r. zamek przeszedł w ręce prywatne.
Po 1945 r. do Siedliska przyłączono wieś Runów (tzw. Siedlisko Dolne). Od 1973 r. wieś jest siedzibą władz gminnych. W latach powojennych nastąpił rozwój wsi, opustoszałe majątki ziemskie przejęły Państwowe Gospodarstwa Rolne, które podlegały licznym przekształceniom – od 1985 samodzielne Przedsiębiorstwo Rolne w Siedlisku z 4 zakładami rolnymi. Do czasu likwidacji PGR w końcu XX stulecia, prowadzono liczne inwestycje – budowa nowych zabudowań gospodarczych, zaplecza technicznego. Nastąpił rozwój budownictwa mieszkaniowego – w latach 1957-1958 wzniesiono pierwsze domy pracownicze, później w latach 70. powstało kolejne 11 domów wielorodzinnych. Na potrzeby rolnictwa działało wiele zakładów, m.in. Brygada Usług Technicznych i Remontowych, Rejonowy Zakład Budownictwa Wiejskiego. Rozwijało się również rolnictwo indywidualne, w połowie lat 70. założona została rolnicza spółdzielnia produkcyjna. Problemem wsi był brak szkoły, która spłonęła w 1945 r., od 1955 r. szkoła funkcjonowała w budynku poczty. Po utworzeniu zbiorczej szkoły gminnej z filiami z Borowcu i Różanówce, pilną sprawą stała się budowa nowej szkoły. Inwestycję zrealizowano dopiero w latach 1995 – 1997, w 2000 r. ukończono przy szkole budowę nowoczesnej sali gimnastycznej. W 1963 r. utworzono w Siedlisku szkołę zawodową – Zasadniczą Szkołę Mechanizacji Rolnictwa – z własnym zapleczem szkoleniowym i warsztatami – współcześnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych. Od 1959 r. w Siedlisku działa Gminna Biblioteka Publiczna, w 1971 r. otwarto ośrodek zdrowia. Leśnictwo Siedlisko prowadzi intensywną gospodarkę leśną, funkcjonującą od 1936 r. wyłuszczarnię nasion zmodernizowano w latach 1985-1988. Lata 80. charakteryzowały się we wsi intensywną rozbudową infrastruktury komunalnej, zmodernizowano wodociągi i ujęcia wody oraz drogi, nastąpił także rozwój indywidualnego budownictwa mieszkaniowego. Inwestycje komunalne kontynuowano również w końcu lat 90. U schyłku stulecia przeprowadzono remont kościoła parafialnego. W 2000 r. Siedlisko zamieszkiwało 1775 osób, znajdowało się 107 gospodarstw rolnych i kilkanaście zakładów usługowo-produkcyjnych (branża budowlana, produkcja figur ogrodowych, pneumatyka samochodowa, usługi leśne).

Tekst za zgodą wydawcy z publikacji: Tomasz Andrzejewski, Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004.

Zamek oraz wnętrze kaplicy zamkowej.

               

Budynek bramny oraz kartusze herbowe nad wejściem głównym.

               

Pozostałość fosy, widok na ruinę zamku od strony Odry oraz zwierzęta jakie tam można dziś spotkać.

---

                       

   

                       

           

Zamek (detale architektoniczne) - maj 2012 rok.

Święto Bzów na Zamku Carolath w Siedlisku.

Mauzoleum Wandy von Schönaich.

To prawdopodobnie ostatnie elementy zniszczonej wieży widokowej na Wzgórzu Adelajdy, którą widzimy na archiwalnym zdjęciu.

Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny zbudowany został z fundacji Jerzego Schönaicha około 1610 roku. Wzniesiony na rzucie prostokąta, jednonawowy o konstrukcji szachulcowej. W 1742 roku został powiększony o przybudówki - zakrystię i kruchtę. Częściowo w XVIII i już całkowicie w XIX wieku został otynkowany. We wnętrzu drewniane empory.

Kaplica grobowa obok kościoła.

Brama prowadzące do kościoła - jej widok z obu stron.

Pomniki i cztery strony jednego z nich oraz płyta nagrobna na cmentarzu okalającym kościół.

Kapliczka obok kościoła, boczna brama oraz brzozowe krzyże.

Plebania kościoła p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Siedlisku.

Ten mały mostek na drogą prowadził od kościoła na cmentarz. Przez dziesiątki lat przechodziły nim kondukty pogrzebowe.

Kaplica na cmentarzu oraz głaz jako pomnik żołnierzy.

Dawna gospoda (obecnie dom mieszkalny i sklep) - Gasthaus zur Weinpresse.

Dawny majątek (GUT) w centrum miejscowości.

Inny dawny majątek w sąsiedztwie kościoła.

Budynek Zespołu Placówek Oświatowych.

Internat Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr. 7 w Siedlisku na tyłach budynku szkolnego.

    Zabudowa miejscowości.

Przedwojenne Reinberg to obecnie część Siedliska.

Archiwalne widokówki i zdjęcia

Historische Ansichtskarten und Fotos

Friedrich Bernhard Werner - Ilustrowana Topografia Śląska z lat 1744-1768. Skany udostępnił autor strony: http://www.dokumentyslaska.pl/

Friedrich Bernhard Werner - Schlesische Bethäuser Reprint von 1748 - 1752

Rzut poziomy i przekrój fragmentu zamku, ryt. Ritter i Riegel według rys. M. Jendego, pochodzi z: Zeitschrift für Bauwesen, wyd. Ernst & Korn, Berlin 1878.

Widok pałacu, litografowano w zakładzie C. Mattisa, Kowary, ok. 1840.

Zapisy dzieci do szkoły w 1934 roku oraz konfirmacja w dniu 29.03.1942 (pastor Danne) młodzieży urodzonej w latach 1927/28. Zdjęcia pochodzą z czasopisma Neuer Glogauer Anzeiger.

Sammlung Duncker

CAROLATH
PROVINZ SCHLESIEN - REGIERUNGS - BEZIRK LIEGNITZ - KREIS FREYSTADT

Das Schloss Carolath ist die Residenz des jedesmaligen fürstlichen Majoratsbesitzers, jetzt Sr. Durchlaucht des Fürsten Heinrich zu Carolath-Beuthen. Auf dem rechten Hochufer der Oder steigt es über Dorf und Eichengruppen empor, mit Wällen und altertümlichem Mauerwerk. Hoch von der Bastei des südlichen Schlossflügels geniesst man einen fünf Meilen weiten Rundblick über eine wechselreiche, überaus anmuthige Landschaft. Ueber Rebengelände und Fliedergebüsch, den Flussspiegel aufwärts streifend, erblickt das Auge zuerst die zum Fürstenthum gehörige Mediatstadt Beuthen, welche sich am jenseitigen Oderufer aufthürmt. Die Stadt Gross-Glogau dämmert in weiterer Ferne, während den westlichen Horizont die Städte Neusalz und Freystadt begrenzen. Gegen Norden dehnen sich die Majoratswaldungen aus, den Süden aber schliesst, wellenförmig vom linken Ufer ansteigend, eine lange Hügelkette, das Katzengebirge genannt. Ueber dem Schlossportal steht die Inschrift: Jehovae dextera monumentum nostrum. Ein zweites Portal führt in den grossen Schlosshof mit immer grünen Epheuwänden. Ueber einem Thore daselbst befindet sich eine Ansprache des frommen Majoratsstifters Georg von Schönaich an sein Geschlecht Ein zweiter Hof schliesst die herrschaftliche Reitbahn und Brauerei, das Gerichtscoinmissions-Gebäude und Theater und den Marstall in sich. Der ungleichartige Baustyl der gewaltigen Schlosstheile repräsentirt verschiedene Jahrhunderte und hängt mit der Geschichte der Familie von Schönaich innig zusammen. Den Ursprung des Namens „Schönaich" setzt die Tradition in die ersten Zeiten Germaniens. Denn in der Herrmannsschlacht soll ein Quade, der — aus einer Hauptwunde blutend — an einer Eiche hingesunken war, für seine Tapferkeit vom Anführer mit einem Eichenkranz geschmückt und mit dem Namen „Schönaich" bcgrüsst worden sein. Weil das Blut über den Kranz niederrieselte, führt das Geschlecht vier rothe Bänder und einen Eichenkranz im Wappen. Die Devise ist: Avito mret honore. Ritter von Schönaich fochten in der Tartarenschlacht bei Liegnitz (1241) und zeichneten sich im Kriegs - und Staatsdienst des Herzogs Boleslaw von Schlesien aus. Im fünfzehnten Jahrhundert besonders in der Lausitz begütert, verbreitet sich das Geschlecht von da aus in drei Linien über Schlesien, in zwei über Preussen, welche Letztere ausgestorben sind. Fabian von Schönaich, aus dem Hause Sprottau, Ritter des goldenen Vliesses, als Feldherr und Rath um König Siegmund von Polen, Kaiser Carl V., Ferdinand I. und Kurfürst Moritz von Sachsen hochverdient, erwarb neben den Städten Muskau, Sprottau, Parchwitz, Freystadt u. s. w. auch Beuthen mit Kastellanei Polnisch Tarnau, Carolath mit Reinberg und Lippen, sowie später Milkau, und ward zum Freiherrn ernannt. Allein diese Güter wurden nach seinem kinderlosen Ableben (1591) wegen angeblicher Lehnsfelonie vom Kaiser Rudolph II. eingezogen. Erst dem Freiherrn Georg von Schönaich, einem Sprossen von Johannes von Schönaich, gelang es, nach Allodifikation der Familiengüter, dieselben vom Kaiser 1595, jedoch nur durch einen neuen Kauf, wieder zu erlangen. Dieser Georg von Schönaich, ein eben so wahrhaft christlich evangelischer, als wissenschaftlich gebildeter und energischer Mann, kaiserlicher Kammerrath und Vicekanzler von Schlesien und der Lausitz, ist als eigentlicher Stifter der Carolath-Beuthen'schen (von Schönaich'schen) Linie und Majorate hervorzuheben. Sein Hauptbestreben ging auf die ewige Erhaltung der mit schweren Opfern — wie er gläubig sagt „gleichsam aus der Hand des Höchsten" — wieder erlangten Güter, beim Geschlechte von Schönaich. Er verschaffte sich desshalb 1601 vom Kaiser Rudolph II. das Privilegium zur Errichtung eines Majorats, nach Inhalt der von ihm verfassten Majoratsconstitution, und wurde in dem desfallsigen kaiserlichen Majestätsbriefe zum Freiherrn erhoben. Da der hochverdiente Majorats - Stifter ohne männliche Descendenz starb, trat sein Neffe Johannes vonSchönaich in den Majoratsbesitz. Dieser beherbergte Friedrich von der Pfalz, der auf seiner RücKreise von Prag, als König von Böhmen, mit seiner Gemahlin und seinem ganzen Comitat am zweiten Weihnachtstage 1620 den Freiherrn Johannes besuchte. Die Thüre von Friedrich's Schlafgemach, auf die der königliche Gast einen Spruch verzeichnet, wird noch in der Rüstkammer Carolath's aufbewahrt. Auch die brandenburgische Prinzessin Catharina, Schwäger in Gustav Adolph's, verbrachte auf ihrer Hochzeitsreise von Berlin zum siebenbürgischen Fürsten Bethlen Gabor zwei Tage auf dem Schlosse Carolath und zwar den 1. und 2. Februar 1625. 1635 wurde Johannes, angeblich wegen einer für die Stände Schlesiens übernommenen Abdikationssendung an den Winterkönig, in der That aber wegen des muthigen Festhaltens der Familie Schönaich an der Reformation, in Anklagestand versetzt, was die Sequestration und abermalige Confiscation der Majoratsgüter zur Folge hatte. Eine für das Jesuiten - Collegium zu Glogau bestimmte Summe von 54,400 Thlr. und Brandenburgische Verwendung Hessen erst lange nach dem 1639 erfolgten Tode Johannes' den zur Majorats-Succession berufenen Bruder S ebastian von Schönaich in den Besitz und Genuss des Gestifts gelangen, in welchem auch seine zahlreiche Descendenz von nun an ungestört verblieb. Unter Hans Georg von Schönaich wurde 1683 der in der Stiftungs-Urkunde vorgeschriebene Huldigungseid geleistet, das gesammte Majorat vom Kaiser Leopold 1698 zur freien Standesherrschaft mit der Berechtigung zur Obergerichtsbarkeit und einer besondern Verwaltungs-Behörde, ihr Besitzer Hans Georg aber 1700 zum Reichsgrafen erhoben. Sebastian's Urenkel, Hans Carl Graf von Schönaich, wurde laut Diploms vom 7. November 1741 nach der preussischen Besitznahme Schlesiens vom König Friedrich dem Grossen zum Fürsten von Carolath-Beuthen erhoben; sein Sohn und Nachfolger Friedrich Johann Car l erhielt 1753 für seine gesammte Descendenz das Prädikat: Prinzen und Prinzessinnen von Schönaich. Ihm folgte 1791 Heinrich Carl Erdmann und diesem am 1. Februar 1817 sein ältester Sohn, der jetzige Senior der zahlreichen Familienglieder, Fürst Heinrich Carl Wilhelm zu Carolath-Beuthen. Das Majorats-Fürstenthum hat bei einem Umfang von 4,r> Quadratmeilen 15,156 Einwohner, welche in 31 Ortschaften mit 9 Pfarreien und 13 Schulen evangelischer und katholischer Confession vertheilt sind.

Siedlisko - Zamek

Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.

Tomasz  Mietlicki    e-mail  -  itkkm@o2.pl