Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach
Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt
Lower Silesia - inheritance of the past in remains
Stypułów - powiat nowosolski
vor 1945 Herwigsdorf (Nieder - Mittel - Ober) - Kreis Freystadt
STUPUŁÓW
gm. Kożuchów
Stiplow (1305)
Hervici Villa (1388)
Herwigisdorf (1405)
Herwigsdorf Nieder-, Mittel-, Ober- (1791)
Scibłów (1945)
Pierwsze wzmianki o wsi Stypułów pojawiły się w 1305 r. Prawdopodobnie w końcu
XIV w. rozległa wieś o układzie łańcuchówki uległa podziałowi na części - dolną,
środkową, później górną. Na przestrzeni dziejów podział ten był bardzo płynny i
wyznaczenie granic poszczególnych części wsi napotyka na trudności. Szczególnie
w przypadku rozbieżności w lokalizowaniu w źródłach i na mapach kościoła
parafialnego – źródła z XVIII i XIX w. podają część dolną, na mapach z XIX i XX
w. – część środkową. Poszczególne części wsi na przestrzeni dziejów miały
różnych właścicieli. Jednym z pierwszych wzmiankowanych w 1338 r. był Kunad ze
Stypułowa.
Stypułów Dolny
Prawdopodobnie pierwszym właścicielem Stypułowa Dolnego był Melchior von Knobelsdorff, właściciel pobliskiego Jelenina. Miejscową linię rodu zapoczątkował jego wnuk, Hans von Knobelsdorff (jego nagrobek znajduje się w miejscowym kościele), którego potomkowie władali majątkiem do połowy XIX w. Najwybitniejszym przedstawicielem linii był Johann Tobias, który w 1679 r. podniesiony został do godności barona. Oprócz Stypułowa miał w swoim posiadaniu 17 wsi. Niestety, nie można dzisiaj nic powiedzieć o pierwszej siedzibie rodowej, której obecność w Stypułowie wzmiankowana jest w końcu XVIII wieku. W 1791 r. w Stypułowie Dolnym wzmiankowano ponadto kościół (?), szkołę, 5 folwarków, karczmę, jedno wolne gospodarstwo chłopskie, 24 kmiece, 25 zagrodniczych, 34 komornicze, młyn wodny, 2 wiatraki – razem 182 zabudowania i 654 mieszkańców. Zachowany współcześnie pałac wybudowany został z inicjatywy Ernesta von Knobelsdorffa ok. 1800 r. Projekt klasycystycznej rezydencji wykonał prawdopodobnie znany w Głogowie i Żaganiu architekt Chrystian W. Schultze. W pobliżu rezydencji założono ozdobny ogród i niewielki park. W 1845 r. właścicielem posiadłości był Ernest von Knobelsdorff, majątek obejmował 4 folwarki (w tym folwark Neudorf - Nowa Wieś), 5 wiatraków, gorzelnię, browar, olejarnię. We wsi znajdowało się 116 domów i szkoła ewangelicka – 935 mieszkańców (11 katolików). Po roku 1848 r. posiadłość ziemska została sprzedana. W latach 1876-1912 jako właściciel Stypułowa Dolnego wymieniany jest Hermann Doherr. Prowadził on na terenie majątku szereg inwestycji, m.in. w pobliżu pałacu wybudowano szereg zabudowań gospodarczych. Dla mieszkańców wsi ufundował budynek nowej szkoły. W latach 1889-1890 przez Stypułów Dolny przeprowadzono linię kolejową relacji Kożuchów-Żagań, wybudowano budynek dworca, dom mieszkalny dla pracowników kolei i magazyny. Połączenie kolejowe funkcjonowało do połowy lat 90. XX w. Na przełomie stulecia wzniesiono we wsi szereg nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych. W 1937 r. posiadłość ziemską i pałac odziedziczył Aleksander Doherr-Gruschwitz (spadkobierca nowosolskiej fabryki nici). Po II wojnie światowej w majątku funkcjonowało Państwowe Gospodarstwo Rolne, które użytkowało pałac do celów administracyjno-oświatowo-mieszkalnych. W latach 70. przeprowadzono remont obiektu, w jego pobliżu wzniesiono pracowniczy dom mieszkalny. Po likwidacji PGR w latach 90. dawną rezydencję przejęła kilkurodzinna wspólnota mieszkaniowa. Otwarta w 1945 r. w budynku przedwojennej szkoły placówka oświatowa, w 1954 r. połączona została ze szkołą w Stypułowie Średnim i przeniesiona do pałacu. Ze względu na trudne warunki nauczania, już w 1963 r. podjęto starania o budowę nowej szkoły, którą ukończono w 1969 r. W 1999 r. szkołę przekształcono w sześcioklasową, z oddziałem przedszkolnym.
Stypułów Środkowy
Miejscowy gotycki kościół p.w. św. Jadwigi wybudowany został z kamienia i rudy
darniowej w połowie XIV stulecia (pierwsza wzmianka w 1376 r.). W 1506 r.
kościół został uposażony przez trzech właścicieli wsi – Johanna von Unruha,
Albrechta von Schlichtinga i Melchiora von Knobelsdorffa. W 2 połowie XVI wieku
świątynię rozbudowano, w XVII i XVIII w. kościół otrzymał nowe wyposażenie. Nową
wieżę po pożarze w 1918 r. wzniesiono dopiero w 1930 r.
Pierwszym wymienianym właścicielem części Stypułowa, określanej później jako
środkowa, był Heinrich von Unruh (1339 r.). W rękach tego rodu ta część
Stypułowa pozostawała do 2 połowy XVII wieku. W 1440 r. po raz pierwszy
wzmiankowano miejscowy folwark. Najwybitniejszym przedstawicielem stypułowskiej
linii rodu był Albrecht von Unruh (zm. około 1601 r.), któremu przypisuje się
budowę murowanej rezydencji. Otoczony fosą i wałami ziemnymi dwór obronny
powstał prawdopodobnie w połowie XVI wieku. Na początku XVII wieku majątek
przejściowo znalazł się we wspólnym władaniu rodziny von Unruh i Hansa von
Waldow. W 1681 r. własność Unruhów przeszła we władanie Johanna von Műllenau.
Dwa lata później nowi właściciele dokonali przebudowy dworu, nadając mu cech
barokowych. Zmieniono wystrój wnętrz i klatkę schodową. Fakt ten upamiętniono
tablicą z kartuszem herbowym. W 1743 r. Stypułów Środkowy przeszedł na własność
barona Konrada von Goltza, który 4 lata później sprzedał majątek rodzinie von
Kalckreuth. W końcu XVIII stulecia w Stypułowie Środkowym, prócz siedziby
pańskiej, wzmiankowano 2 folwarki, młyn, 6 gospodarstw kmiecych, 18
zagrodniczych i 14 komorniczych – 336 mieszkańców. Prawie stuletnie rządy
możnego rodu Kalckreuthów zakończyły się w 1844 r., kiedy folwark wraz z dworem
kupił Martin, majster budowlany z Bytomia Odrzańskiego. Dokonał on gruntowej
przebudowy fasady dworu. Podczas prac budowlanych zatarto obronny charakter
budowli, zniwelowano wały, zasypano fosę. W pobliżu urządzono park krajobrazowy.
Krótko po zakończeniu remontu dworu, folwark sprzedany został kupcowi Frankemu.
W połowie XIX stulecia (1844 r.) we wsi wymieniono 2 folwarki, szkołę
ewangelicką, młyn wodny, 2 wiatraki i gorzelnię, ponadto w skład majątku
wchodziły folwarki Hein i Kuhnerei. Wieś liczyła 366 mieszkańców (12 katolików).
Ostatnimi właścicielami majątku była rodzina Andree, która przejęła Stypułów
Środkowy ok. 1864 r. Dokonano wtedy zmiany wystroju wnętrz siedziby, wymieniono
stropy, boazerie, postawiono nowe kominki. W otoczeniu dworu założono ogród.
Prowadzono również inwestycje na terenie folwarku.
Po pożarze wieży kościoła w 1918 r. mieszkańcy wsi pozbawieni zostali dzwonów. W
1933 r. z inicjatywą wybudowania dzwonnicy wystąpili ewangelicy.
Trzykondygnacyjną wieżę o wysokości 22 m wybudowano na skraju wsi, przy drodze
do Kożuchowa. Na wieży zamontowano trzy dzwony ufundowane przez Ide Brunzel. W
krótkim czasie połączono (przedłużono) z wieżą sąsiedni budynek gospodarczy (lub
tzw. salę ludową), który po remoncie adaptowano na kaplicę. Budowla jako
świątynia służyła ewangelickim mieszkańcom wsi do 1945 r. Po wojnie zdemontowano
dzwony i krzyż, a obiekt zaadaptowano na potrzeby remizy strażackiej.
Po 1945 r. w zabudowaniach folwarku zorganizowano Państwowe Gospodarstwo Rolne.
W pomieszczeniach dworu mieściły się biura gospodarstwa i mieszkania. W 1970 r.
przeprowadzono remont elewacji. W latach 80. zakład rolny rozpoczął budowę
osiedla mieszkaniowego. Jednak inwestycji nie dokończono (dwa nieukończone bloki
mieszkalne). Od 1945 r. w budynku dawnej szkoły ewangelickiej funkcjonowała
szkoła podstawowa. W 1954 r. zajęcia przeniesiono do pałacu w Stypułowie Dolnym.
Stypułów Górny
Określenie czasu wyodrębnienia się tej części wsi jest trudne. Pierwsze wzmianki
pojawiły się dopiero w 1791 r. i wymieniały 4 wolne gospodarstwa chłopskie i 36
mieszkańców płacących czynsze na rzecz kolegiaty w Głogowie. W 1844 r.
wzmiankowano 5 domów, wiatrak i 43 mieszkańców.
W latach 60. XX tradycyjny podział wsi na części uległ zatarciu, do wsi
przyłączono osadę Nowa Wieś. W latach 80. i 90. wzniesiono w Stypułowie kilka
nowych zabudowań mieszkalnych, gospodarczych i punktów handlowych. W 2000 r.
wieś zamieszkiwało 938 osób.
Tekst za zgodą wydawcy z publikacji: Tomasz Andrzejewski, Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004.
Budynek dworca kolejowego w Stypułowie oraz sąsiadujący z nim budynek mieszkalny.
Stypułów Dolny - zabudowa gospodarcza dawnego majątku oraz remiza strażacka ulokowana w dawnym kościele ewangelickim.
Autor fotografii Eckhard Huth z Drezna.
Archiwalne widokówki i zdjęcia
Historische Ansichtskarten und Fotos
Friedrich Bernhard Werner - Ilustrowana Topografia Śląska z lat 1744-1768. Skan udostępnił autor strony: http://www.dokumentyslaska.pl/
Sammlung Duncker
MITTEL-HERWIGSDORF
PROVINZ SCHLESIEN - REGIERUNGS - BEZIRK LIEGNITZ - KREIS FREISTADT
Das Rittergut Mittel-Herwigsdorf liegt eine kleine Meile in südwestlicher
Richtung von der Kreisstadt Freistadt entfernt und wird von dieser und deren
nächsten Umgegend durch den Höhenzug des sogenannten Katzengebirges getrennt. —
Reiche Quellen und Teiche gaben den inneren und äusseren Wallgräben — die
theilweise noch vorhanden sind — das zur Absperrung der Burg erforderliche
Wasser. Letztere wurde um das Jahr 1683 durch ein Schloss ersetzt, dessen
Umfassungsmauern noch die des abgezeichneten Wohnhauses bilden. Ueber der
Eingangsthür desselben befindet sich das Wappen der Erbauer mit der Inschrift:
Equites Johannes a Müllenau et Anna Maria a Gersdorf conjuges fecere anno
Salutis M. DC. LXXXIIT. — Bis um das Jahr 1743 wird die Familie von Müllenau als
Besitzer erwähnt, dann aber Georg Conrad Freiherr von der Goltz, „Seiner
Königlichen Majestät in Prcussen Hochverordneter General-Major und Chef au
regiment des Gens d'Armes" — dessen Wittwe das Gut 1747 verkaufte an den Grafen
Hans Ernst von Kalkreuth, welcher gleichzeitig die Nachbargüter Strcidelsdorf
und Siegersdorf besass, und auf letzterem residirte. Mehrere Generationen
hindurch blieb Mittel - Herwigsdorf in dieser Familie bis einer Erbtheilung
halber im Jahre 1844 dasselbe — nachdem durch Allerhöchste Cabinets-Ordre die
Umwandlung aus dem Lehn ins freie Allodium ausgesprochen — an den Baumeister
Martin zu Beuthen an der Oder veräussert wurde. Mit grosser Umsicht baute dieser
das beinahe zur Ruine gewordene Haus —- unter Entfernung der kleinen burgartigen
Fenster und Anbaue — geschmackvoll aus, Hess den grössten Theil der inneren
Wallgräben zuschütten, das dadurch gewonnene Terrain mit dein ehemaligen
Gemüsegarten in einen kleinen Park umwandeln, und verkaufte im Frühjahre 1847
das Gut an den erst kürzlich verstorbenen Rittergutsbesitzer Franke, während
dessen langjährigen Besitzes manche Melioration, namentlich ein sehr bedeutender
Neubau von Wirtschaftsgebäuden, ausgeführt wurde.
Stypułów Dolny - Pałac
Zespół pałacowo-folwarczny
wraz z XIX-wiecznym pałacem i zabudowaniami gospodarczymi znajduje się na trasie
wiodącej z Kożuchowa do Żagania, w zachodniej części wsi określanej jako
Stypułów Dolny. Założenie jest wyraźnie podzielone ulicą na część południową
rezydencjonalną z pałacem i pozostałością parku oraz część północno-zachodnią z
zabudowaniami folwarcznymi, m.in. spichlerzem pełniącym niegdyś funkcję
gorzelni, oficyną dworską i pozostałymi budynkami gospodarczymi. Obecnie pałac
podzielony jest na mieszkania.
Historia pałacu wraz z założeniem folwarcznym wiąże się z rodziną von
Knobelsdorff, która władała majątkiem przez przeszło trzysta lat, aż do połowy
XIX wieku. Istniejący do dziś klasycystyczny pałac wraz z ogrodem i parkiem,
powstał prawdopodobnie z inicjatywy Ernesta von Knobelsdorffa ok. 1800 roku
według projektu berlińskiego architekta Chrystiana Schultze. Powstanie pałacu
upamiętniono na nieistniejącym dziś tympanonie wieńczącym fasadę, zdewastowanym
podczas ostatniego remontu przeprowadzonego w latach 70. XX wieku.
Na początku XIX wieku wzniesiono także gorzelnię przekształconą w późniejszym
czasie na spichlerz, będący obecnie najstarszym budynkiem gospodarczym. Kolejnym
właścicielem majątku (od 3. ćw. XIX wieku do początków XX) był Hermann Doherr,
który znacznie rozbudował folwark o dalsze obiekty. Parę lat przed II drugiej
wojny światowej posiadłość przeszła w ręce Aleksandera Doherr-Gruschitza,
dysponującego wówczas ogromnym majątkiem.
Istniejący do dziś pałac powstał ok. 1800 roku jako rezydencja wzniesiona w
duchu nowego stylu – klasycyzmu. Rozplanowany na rzucie prostokąta, zwrócony
jest fasadą w kierunku zachodnim, otwarty od strony wschodniej dwoma ryzalitami
do niegdyś istniejącego ogrodu i parku krajobrazowego. Jest budowlą zwartą,
podpiwniczoną, dwukondygnacyjną, z ostatnią kondygnacją w formie mezzanina tzw.
półpiętra. Całość nakrywa czterospadowy dach nad korpusem głównym i trójspadowy
nad ryzalitami. Symetrycznie rozplanowane elewacje, frontowa i ogrodowa, są
dziewięcioosiowe, a elewacje boczne siedmioosiowe. Fasadę akcentuje
pięcioosiowy, boniowany, zdwojony pseudoryazlit z poprzedzonym schodami wejściem
głównym, wtopionym w wysoką, biegnącą przez dwie kondygnacje niszę,
przesklepioną zamkniętą półkoliście konchą, zdobioną kasetonami z motywem rozet.
Pierwotnie pod nimi znajdował się tympanon z datą 1800 upamiętniającą rok
powstania pałacu. Układ horyzontalny tworzą wysoki boniowany cokół, wydatny,
profilowany gzyms międzykondygnacyjny i koronujący. Wertykalizm wyznaczają
otwory okienne, ujęte w proste opaski z dekoracyjnymi nadokiennikami. Elewacja
ogrodowa, z zaakcentowanymi narożnikami w postaci ryzalitów bocznych, jest
podobnie opracowana zarówno jeśli chodzi o detal architektoniczny, jak i
zdobienia. Jej symetrię podkreśla wąski jednoosiowy boniowany pseudoryzalit z
wejściem, ponad którym znajduje się prostokątna rzeźbiona płycina ze sceną
mitologiczną, przedstawiająca bóstwa Olimpu. Układ pomieszczeń pierwotnie był
dwutraktowy w korpusie głównym i trójtraktowy w ryzalitach. Połączony
amfiladowo, z sienią na osi oraz ze schodami prowadzącymi na piętro od strony
ogrodu obecnie jest znacznie przekształcony i zatracił swój pierwotny charakter.
W latach 70. XX wieku przeprowadzono remont obiektu, który przyczynił się do
dewastacji klasycystycznej budowli. Zdemontowano wówczas niektóre detale
architektoniczne: tympanony nad wejściami elewacji frontowej i ogrodowej,
wymieniono oryginalną stolarkę okienną i drzwiową, obniżono dachy, a wnętrza
zaadoptowano na mieszkania. W tak okaleczonej formie pałac przetrwał do dziś.
Stypułów Środkowy - Dwór
Dwór z pozostałością parku
oraz zabudowaniami gospodarczymi m.in. gorzelnią i spichlerzem znajduje w
centrum wsi, przy trasie wiodącej z Żagania do Kożuchowa biegnącej przez niegdyś
okazałe podwórze, łączące część rezydencjonalną z gospodarczą. Obecnie pełni
funkcję mieszkalną i jest własnością prywatną.
Początki majątku wiążą się z rodem von Unruh, który przez ponad 300 lat władał
Stypułowem Środkowym. Pierwotnie renesansowy dwór obronny otoczony fosą
(zasypaną w XIX w.) wzniesiono w 2. poł. XVI wieku dla Albrechta von Unruha.
Przeszło sto lat później, w 2. poł. XVII wieku siedziba należała do Johanna von
Mullenaua, który przebudował ją w 1683 roku na barokowy dwór o czym świadczy
tablica inskrypcyjno-herbowa nad wejściem głównym. W nowym stylu przekształcono
wnętrza oraz klatkę schodową. Kolejnymi właścicielami (do połowy XIX w.) byli
potomkowie rodu Kalckreuth, posiadający majątki m.in. w Studzieńcu i
Lubieszowie. Około połowy XIX w. posiadłość należała do Martina, majstra
budowlanego z Bytomia Odrzańskiego i została przebudowana w duchu
klasycystycznym. Prostokątna fasada budowli, przepruta oknami w profilowanych
obramieniach, dekorowana narożnymi lizenami i gzymsami, zyskała wówczas
trójkątny szczyt. W tym czasie dwór utracił swój dawny obronny charakter,
zasypano fosę, zlikwidowano wały i utworzono park. Kolejnymi właścicielami
majątku, aż do wybuchu II wojny światowej była rodzina Andreae, która
przeprowadzając dalszą modernizację siedziby, głównie wnętrz, wyposażyła ją w
dekoracyjne stropy, drewnianą okładzinę, ceramiczne kominki i klatkę schodową z
kolumnami. Od strony ogrodowej dobudowano drewnianą werandę.
Dwór w stylu neoklasycystycznym, rozplanowany na rzucie prostokąta, zwrócony
jest fasadą w kierunku północnym, otwarty od strony południowej do niegdyś
istniejącego ogrodu i parku. Jest budowlą murowaną z kamienia i cegły,
tynkowaną, dwukondygnacyjną, podpiwniczoną, nakrytą czterospadowym dachem krytym
dachówką. Symetrycznie rozplanowaną siedmioosiową elewację frontową z trójkątnym
tympanonem akcentuje wejścia główne ze schodami, flankowane dwoma pilastrami,
pomiędzy którymi znajduje się tablica z kartuszem herbowym i inskrypcją. Układ
horyzontalny podkreśla cokół oraz profilowane gzymsy: międzykondygnacyjny i
koronujący w postaci fryzu zdobionego tryglifami. Wertykalizm wyznaczają lizeny
na narożach oraz otwory okienne ujęte w obramienia z nadokiennikami. Elewacja
ogrodowa – południowa z dwukondygnacyjną, wysuniętą przed lico ściany drewnianą
werandą, znajdującą się między drugą a czwartą osią, z parterową przybudówką,
opracowana jest analogicznie do fasady, lecz pozbawiona gzymsów i nadokienników.
Trójosiowe elewacje boczne – wschodnia i zachodnia – z facjatami w partii
dachowej opracowane są podobnie, jak fasada.
Pierwotnie układ pomieszczeń był dwu- i trójtraktowy. Obecnie stan ten został
nieco zachwiany, m.in. w partii przyziemia od strony zachodniej. Oś środkową
wyznacza westybul z klatką schodową prowadzącą na piętro, wydzielone dwoma
kolumnami dźwigającymi arkady. We wnętrzach zachowały się sklepienia kolebkowe z
lunetami, sufity z fasetami, skromne sztukaterie, drewniane stropy i boazerie. Z
wystroju ocalał znacznie już zdewastowany XIX-wieczny kominek, znajdujący się w
sieni wraz ceramiczną okładziną ścian. Po II wojnie światowej majątek należał do
PGR. W 1970 roku przeprowadzono remont elewacji i przystosowano wnętrza do
potrzeb mieszkaniowych, które użytkowano do początku lat 90. Obecnie zabytek
jest własnością prywatną i planowane są w nim prace remontowe.
Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki Dolnego Śląska
Będę wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.
Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.
Tomasz Mietlicki e-mail - itkkm@o2.pl