Dolny Śląsk - dziedzictwo przeszłości utrwalone w zabytkach

Niederschlesien - die Erbschaft der Vergangenheit in Denkmälern verewigt

Lower Silesia - inheritance of the past in remains

Ruina pałacu w Grębocicach - zdjęcia wykonane w okresie od kwietnia do sierpnia 2003 roku.

Zdjęcia wykonane w kwietniu i maju 2005 roku.

Pałac i jego wnętrze - 2013 rok.

Ruina późnorenesansowego pałacu wzniesionego w 1609 roku dla rodu von Loss. Powstał on na miejscu poprzedniego założenia, które stanowiła wieża rycerska z XV wieku. W 1743 roku rodzinny majątek wraz z pałacem wykupuje król Prus Fryderyk II. W latach 1783 – 1787 właścicielem jest książę pruski Heinrich von Hohenzollern. W latach 1872 – 1945 pałac wraz z majątkiem dzierżawi rodzina Metscher gdyż od XIX wieku Grębocice stanowią własność państwa. Dzisiejsze zniszczenia obiektu pochodzą z okresu ostatniej wojny. To piętrowa budowla założona na planie prostokąta. Przed fasadą frontową znajdował się kiedyś regularny czworoboczny dziedziniec, zamknięty murem z basteją w północno – zachodnim narożu. Na parterze zachowały się jeszcze oryginalne sklepienia kolebkowe, zaś wejście prowadzi przez bogato zdobiony renesansowy portal z rzeźbionymi postaciami kobiecymi. W jego szczycie umieszczono tarcze herbowe właścicieli Hansa von Loss i Magdalem gb. Zedlitz oraz putta – dziecięce aniołki ( z dwóch pierwotnie istniejących jeden uległ już zniszczeniu). Sąsiednie budynki gospodarcze to barokowy spichlerz z XVIII wieku i oficyna z XIX wieku.

Budynki gospodarcze dawnego majątku.

Kościół p.w. św. Marcina - zdjęcia wykonane w kwietniu 2005 roku.

Kościół p.w. św. Marcina wzmiankowany był już w 1376 roku. Obecny budynek reprezentujący późny gotyk pochodzi z około 1500 roku. Jednonawowy z kamienia i cegły (otynkowany) z prostokątnym prezbiterium. Świątynię nakrywa płaski drewniany strop – po przebudowie (obniżeniu) dachu w 1813 roku. Wyposażenie wnętrza głównie późnobarokowe z XVIII wieku. Kilka renesansowych płyt nagrobnych – ciekawa przedstawiająca rycerza w zbroi. U podstawy wieży znajdującej się od zachodu, wmurowanych jest 5 rzeźb (z ogółem 15 – tu) pochodzących z kapliczek różańcowych, które znajdowały się kiedyś przy drodze pielgrzymkowej z Głogowa do Grodowca. Ufundował je w 1663 roku starosta głogowski Abraham von Dyhren. W okresie reformacji kościół przejmują ewangelicy (z pomocą von Loss’ów, zagorzałych protestantów). W ich użytkowaniu pozostawał do 11 sierpnia 1653 roku, kiedy to pastor Capler został wydalony z Grębocic, a kościół na powrót przejęli będący w zdecydowanej mniejszości katolicy.

5 rzeźb (z ogółem 15 – tu) pochodzących z kapliczek różańcowych, które znajdowały się kiedyś przy drodze pielgrzymkowej z Głogowa do Grodowca. Ufundował je w 1663 roku starosta głogowski Abraham von Dyhren. Fotografie w pierwszym rzędzie przedstawiają jeszcze rzeźby ulokowane pod ścianą kościoła, kolejne pokazuję je umieszczone już w ścianie.

Płyty ulokowane w ściany zewnętrzne kościoła.

Zdjęcia wykonane w kwietniu 2005 roku.

Zdjęcia wykonane w 2006 roku. Kościół w trakcie remontu.

Świątynia w 2012 roku. Pochówki powojenne oraz nagrobki byłych niemieckich mieszkańców miejscowości zgromadzone w jednym miejscu.

Była i obecna plebania kościoła katolickiego oraz obiekt w trakcie i po remoncie w 2012 roku.

Ciekawe epitafium na ścianie kościoła po remoncie elewacji świątyni - rok 2011

Dawna kostnica w pobliżu kościoła oraz stare elementy nagrobne przy niej ulokowane - 2011 rok.

(fot. w okresie późniejszym)

Wspaniałe manierystyczne epitafium von Loosów, określane jest w literaturze jako „sławne”. W centralnej części inskrypcja poświęcona jest Hansowi von Loos i przypomina jego godności: zaufany radca dwóch cesarzy i późniejszy starosta księstwa głogowskiego. Za jego sprawą w herbie Głogowa pojawiła się głowa wołu. Hans von Loos był panem na Szymocinie, Grębocicach i Trzebczu. Zmarł 17 sierpnia 1631 r. w Legnicy w wieku 65 lat.

Zaledwie dwa miesiące później rozstała się z życiem córka Hansa von Loos Barbara, dziedziczka Grębocic i Trzebcza. Jej właśnie poświęcona jest pokazana na fotografii, wyryta w piaskowcu inskrypcja w górnej części epitafium. „Wierna i sercem ukochana” przez swojego małżonka Friedricha von Mutschelnitz, umierając miała zaledwie 20 lat. Nie zostawiła mu potomka. Wdowiec pojął później za żonę Urszulę Katarzynę, córkę Hansa von Kreischelwitz, i miał z nią troje dzieci. Sam Friedrich von Mutschelnitz upamiętniony jest poniżej w skromniejszej formie - niekompletny napis zaczynający się od słów: „ Anno 16.. des …. ist in Gott…”. Był on panem podwrocławskich Strachowic.

Drugim historycznie cennym nagrobkiem jest umieszczona na zewnętrznej ścianie kościoła płyta nagrobna Zygmunta von Loos (†1597). Zmarły przedstawiony jest na niej, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, w pełnej zbroi. Loosowie byli właścicielami majątku rycerskiego w Grębocicach przez około 300 lat, do roku 1743.

W świątyni i jej obejściu znajdowało się dawniej więcej zabytków sepulkralnych, niż to widzimy obecnie. Brak też tablicy upamiętniającej najsławniejszego syna Grębocic - Hieronima (Schulza) Scultetusa, biskupa Brandenburgii, wielkiego kaznodziei i mówcy oraz polemisty Marcina Lutra.

Autor tekstu - Antoni Bok z Głogowa.

Budynek byłej Szkoły Podstawowej w Grębocicach. 1 października 2007 roku rozpoczęto prace remontowe mające na celu adaptacje budynku na przedszkole. Na ostatnich zdjęciach efekt remontu.

Autor fotografii - Jan Taras

W Grębocicach znajdował się kiedyś ewangelicki kościół, którego budowę rozpoczęto 27 kwietnia 1754 roku. Dla pomieszczenia jak największej liczby wiernych służyły liczne empory - mógł on pomieścić prawie 1200 osób w tym 300 siedzących. W 1845 roku został przebudowany i powiększony - dostawiono wieżę. Obok powstała plebania, dzwonnica z trzema dzwonami oraz budynek szkoły parafialnej. Zdewastowana po II wojnie światowej świątynia (i pozostałe budynki) została rozebrana do fundamentów w 1947 roku. Znajdowała się na miejscu dzisiejszej piekarni.

Na współczesnym cmentarzu w Grębocicach znajdują się już znikome ślady pochówków ewangelickich niemieckich mieszkańców miejscowości.

Budynek dworca kolejowego w Grębocicach i sąsiadujący z nim obiekt infrastruktury kolejowej.

Dawna szkoła katolicka w pobliżu kościoła oraz kapliczka przydrożna w okolicach miejscowości.

Zabudowa miejscowości oraz chorągiewka na jednym z budynków gospodarczych.

Stodola o konstrukcji szachulcowej, data na belce, interesujące drzwi, spichlerze z przełomu XIX / XX wieku oraz ciekawostki z Grębocic.

Kilkudziesięciu rekonstruktorów odtworzyło w grębocickim parku potyczkę między żołnierzami armii radzieckiej oraz resztkami oddziałów niemieckich, do której miało dojść w 1945 roku - czerwiec 2013 rok.

Kościół p.w. św. Marcina, epitafia na murach, elementy nagrobne pozostałe po zlikwidowanym starym niemieckim cmentarzu okalającym pierwotnie świątynię, ruina pałacu oraz portal obiektu.

Autor fotografii Eckhard Huth z Drezna.

Archiwalne widokówki i zdjęcia

Historische Ansichtskarten und Fotos

Friedrich Bernhard Werner - Ilustrowana Topografia Śląska z lat 1744-1768. Skan udostępnił autor strony: http://www.dokumentyslaska.pl/

Friedrich Bernhard Werner - Schlesische Bethäuser. Reprint von 1748 - 1752.

Kościół ewangelicki na starym dzbanuszku. Zdjęcie udostępnił Wiesław Dudek z Wrocławia.

Pałac w Grębocicach - akwarela autorstwa Antoniego Boka - Głogów 2006.

Zdjęcia pochodzą z czasopisma Neuer Glogauer Anzeiger. Na ostatni kantor Richard Berndt (szkoła ewangelicka) z klasą w roku 1933/34.

Literatura: J[ohann] Siebmacher’s, Grosses und allgemeines Wappenbuch in einer neuen, vollständig georderten und reich vermehrten Auflage mit heraldischen und historiach-genealogischen I – 5.1, Verlag von Bauer und Rasper, Nürnberg 1881, s. 54, 172, tab. 84, 235; Hermann Hoffmann, Glogauer Bischöfe, Breslau 1927, s. 10-13; Wincenty Urban, Wykaz regestów Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu / Regesty dokumentów parafii w Kożuchowie – sygnatura nr 171/, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 4 (1975), s. 251-268; Bolesław Dratwa, Wybitni duchowni związani z dziejami terenu obecnej diecezji gorzowskiej, „Gorzowskie Wiadomości Kościelne”, 19(1976) nr 7, s. 273-279; Marian Banaszak, Historia Kościoła katolickiego III, Czasy nowożytne 1517 – 1758, Warszawa 1989 s. 29; Henryk Gorlic, Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120 - 1526), Gliwice 1993, s. 148; Marek Robert Górniak, Scultetus Hieronim (w:) Encyklopedia Ziemi Głogowskiej, z. 30, Głogów 1995, s. 13-14; Marek Robert Górniak, Hieronim Scultetus, „Tygodnik Głogowski” 3 (1996) nr 43(118), s. 7; Marek Robert Górniak, Biskup włościanin. Z historią za pan brat, „Gazeta Lubuska” 45 (1997) nr 194, s. 16; Bogdan Wachowiak, Andrzej Kamieński, Dzieje Brandenburgii-Prus. Na progu czasów nowożytnych (1500-1701), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2001, s. 172-173.

AUTOR MAREK ROBERT GÓRNIAK Z PUBLIKACJI:

GMINA GRĘBOCICE

INFORMATOR HISTORYCZNO-GEOGRAFICZNY

GRĘBOCICE – LUBLIN 2005

Najwcześniejsze informacje o Grębocicach pochodzą z XIII wieku. Odkryte w 1985 roku w rejonie wsi dwa obiekty związane z kulturą łużycką oraz pięć obiektów późnolateńskich, w tym piec wapienniczy (jeden z najstarszych tego typu w Europie) dowodzą odległych tradycji osiedleńczych.

    Pierwsza wzmianka o Grębocicach znajduje się w dokumencie księcia Konrada I Głogowskiego i pochodzi z 24 stycznia 1272 roku (książę odkupił najstarszą tutejszą osadę od sołtysa Vettona i nadał ją nieznanemu bliżej Janowi). W średniowiecznych źródłach wieś występuje również pod nazwami: Grambocicz (1279), Grambociz (1298), Grambocziczi (1305), Gramczyc (1337) Gramschütz (1339), Gramschitz (1376) oraz Gramschitsch (1471). W czasach nowożytnych miejscowość znana była pod nazwami: Gramschitz (1670), Grambschütz (1687-1688), Gramschütz (1699) oraz Gramschuetz (1791).

    Ze źródeł wynika, że była to wieś lokowana w 1298 roku na prawie niemieckim przez księcia Konrada II Garbatego (1260-1304). Zgodnie z dokumentem z tego roku książę zezwolił kolejnemu wójtowi Teodorykowi na budowę młyna (nad przepływającą wówczas tu rzeką). Od około 1305 roku Grębocice znajdowały się w dobrach biskupstwa wrocławskiego. Właścicielami wsi wymienionymi w dokumentach z 1. połowy XIV wieku byli członkowie rodu Biberstein (pochodzącego z Bibersteinu koło Nossen w Miśni). W 1439 roku Bibersteinowie (będący wtedy tylko użytkownikami wsi - tzw. Besitzer) odsprzedali dzierżawę wsi klasztorowi augustianów z Żagania. W 2. połowie XV wieku wieś stała się własnością rodu rycerskiego von Schoffów. Z rodziny sołeckiej w Grębocicach pochodził Hieronim Scultetus (1460-1522) – biskup ordynariusz Brandenburga oraz Havelbergu i pierwszy polemista Marcina Lutra. Około połowy XVI wieku Grębocice stały się własnością rodu von Loss (jednym z jego pierwszych znanych przedstawicieli był Hans, a po nim wsią władał zmarły w roku 1597 Zygmunt). W okresie rządów rodziny von Loss wybudowano tu dwór – wieżę rycerską oraz szpital (ufundowany przez Zygmunta von Loss, funkcjonował do lat 70. XVII stulecia). W tym okresie Grębocice wraz z okolicznymi miejscowościami należały do tzw. Weichbildu głogowskiego (w dniu 3 października 1602 roku zorganizowano tu sejmik szlachty i ziemiaństwa w ramach tegoż okręgu).

    Na mocy kontraktu z 21 VI 1743 roku od rodziny von Loss majątek Grębocice wykupił król pruski Fryderyk II Hohenzollern zw. Wielkim (1712-1786), a obowiązki właściciela wypełniała głogowska kamera wojenno-skarbowa. W latach 1766-1787 właścicielem latyfundiów grębocickich (19 folwarków o powierzchni 13 788 ha) był książę pruski Henryk von Hohenzollern. Po jego śmierci w 1802 roku wieś przeszła we władanie księcia pruskiego Ferdynanda. Po nim przejął wieś jego syn Fryderyk August I (1750-1827). Podczas kampanii napoleońskiej (1806-1807) przez Grębocice dwukrotnie przechodziły oddziały wojsk francuskich, w tym konna brygada kawalerii pod dowództwem generała Charlesa Lefebvre-Dessnouttesa (1773-1822) – podążająca do oblężonego Wrocławia. W 1819 roku na mocy specjalnego kontraktu wieś stała się tzw. fideikomisem (dobrami rodowymi – nie podlegającymi zbyciu, lecz dziedziczeniu) domu prusko-brandenburskiego. Z tego względu po śmierci Fryderyka Augusta I w 1843 roku, wieś odziedziczył król Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861). W 1. połowie XIX wieku w wyniku likwidacji na Śląsku pozostałości feudalnych pańszczyzny miejscowi chłopi z ogólnej liczby 5000 mórg ziemi (około 1250 ha) przejęli ¾, czyli 3764 morgi. Reszta przypadła dworowi i tworzyła dobra dominalne, od XIX wieku dzierżawione różnym osobom (m.in. w latach 1872-1945 Metscherom).

    W wyniku rozwoju stosunków kapitalistycznych nastąpił szybki rozwój gospodarczy miejscowości. Dla ułatwienia komunikacji z Głogowem w 1828 roku ułożono bitą drogę. W 1854 roku uruchomiono linię kolejową z Głogowa do Grębocic (na obrzeżach wsi Kolej Wrocławsko-Świdnicko-Świebodzka wybudowała funkcjonujący do dziś dworzec), następnie przez Rudną do Legnicy – oddaną 9 stycznia 1871 roku, przedłużoną do Wrocławia 1 sierpnia 1874 roku. Za zgodą nadprezydenta Śląska w sierpniu 1888 roku w Grębocicach powstała pierwsza apteka (prowadzona przez rodzinę aptekarzy Baumów z Wrocławia). W 1907 roku przeprowadzono linię energetyczną z Głogowa.

    W okresie międzywojennym była to duża wieś, dobrze rozwinięta pod względem infrastruktury gospodarczej. Wśród mieszkańców dominowali rolnicy (posiadający gospodarstwa o areale od 2 do 40 ha). Sporą grupę stanowili rzemieślnicy nastawieni głównie na obsługę rolnictwa. Ponadto dobrze rozwinięty był sektor usługowy: transport (dorożkarze i taksówkarze), zakłady pralnicze oraz fryzjerskie. Opiekę medyczną pełniło 2 lekarzy, 4 dentystów oraz weterynarz. Wśród zakładów przemysłowo-przetwórczych największym była mleczarnia. Duże znaczenie miała także wytwórnia maszyn rolniczych (w 1932 roku przekształcona w warsztaty naprawcze). Ponadto doskonale rozwinięty był handel – funkcjonowały m.in.: 2 gospody, hotel z restauracją, 8 sklepów i hurtowni, 2 składy węgla, materiałów budowlanych oraz nawozów sztucznych. Znaczącą rolę pełniła we wsi ochotnicza straż pożarna (powstała w 1894 roku – najstarsza w ówczesnym powiecie Głogów) licząca około 35 osób. Ożywioną działalność prowadziły organizacje społeczno-kulturalne, w tym towarzystwo gimnastyczne (od 1911 roku, z sekcjami piłki nożnej, lekkiej atletyki, jazdy konnej) i koło łowieckie oraz partie polityczne. W majątku na stałe pracowało 55 osób. Do 1928 roku przebywali w nim robotnicy z Polski, później z Górnego Śląska i z Włoch. W latach 1936-1943 w Grębocicach mieszkały 23 osoby polskiego pochodzenia (Franciszek Abrahamczyk, Ernest Bannowski, Paweł Czerwieński, Berta Franciszkowska, Piotr Gacka, Ryszard Honcia, Paweł Kaczmarek, Jerzy Kanczyk, nieznana z imienia Kierszmarska, Ryszard Mikur, Laura Mitkowska, Oskar Onderka, Gerard Pietrulla, Gertruda Rafał, Józef Rydlichowski, Elżbieta Sobota, Ludwik Sobota, Linus Spychał, Rozalia Starosta, Ludwik Tabarczak, Otto Walkowiak, Alfred Wiecierz oraz Maksymilian Wolniczak).

    W czasie II wojny światowej część młodych mieszkańców wsi walczyła na różnych frontach i niektórzy zginęli bez wieści. Czasowo przebywali w niej uchodźcy z bombardowanych przez alianckie lotnictwo miast III Rzeszy. W obliczu zbliżającego się frontu rankiem 27 stycznia 1945 roku o godzinie 700, władze niemieckie nakazały ewakuację ludności cywilnej. Punktualnie o godzinie 900 w kierunku Głogowa wyruszyły uformowane kolumny mieszkańców. Ewakuowano około 300 miejscowych rodzin oraz 90 rodzin uchodźców z Aachen, Kolonii i Berlina (część kobiet i małych dzieci wywieziono pociągami). We wsi pozostały jedynie pododdziały Volksturmu. W dniach 9-11 lutego 1945 roku Grębocice zostały zdobyte przez oddział żołnierzy radzieckich z 3. Armii Gwardii 1. Frontu Ukraińskiego. Tak zakończył się niemiecki okres w dziejach miejscowości.

    Nierozerwalnie z dziejami przedwojennych Grębocic związana była gmina protestancka. Już na początku reformacji do Grębocic dotarł luteranizm, a w 1552 roku przybył tu pierwszy duchowny protestancki Bartholomeus Kern (1518-1598). Pierwszym pastorem od 1564 roku był w Grębocicach Martin Hain – absolwent uniwersytetu w Wittenberdze. Od początku XVII wieku w miejscowości funkcjonowała szkoła protestancka. W 1622 roku pastor Elias Capler (1566-1622) został zmuszony do opuszczenia Grębocic. Od grudnia 1651 roku nabożeństwa ewangelickie odprawiane były pod gołym niebem na wzgórzu „Windmuhl” (góra wiatraków). Gdy ukończono budowę kościoła protestanckiego w Głogowie ewangelicy z Grębocic uczęszczali tam na nabożeństwa (do 19 grudnia 1562 roku, gdy został wydany rozkaz cesarski nakazujący zamknięcie wszystkich kościołów ewangelickich i opuszczenie okręgu głogowskiego przez duchownych protestanckich). W 1654 roku kościół parafialny św. Marcina z Tours został zwrócony katolikom (rekoncyliowany przez komisarza biskupiego Baltazara Machio). Na podstawie zachowanych protokołów powizytacyjnych z 2. połowy XVII wieku wiadomo, że większość mieszkańców Grębocic była ewangelikami. Zygmunt von Loss oddał do dyspozycji parafii ewangelickiej budynek dawnej szkoły jazdy konnej, który przystosowano do celów religijnych. W dniu 23 lutego 1741 roku na prośbę mieszkańców przybył do Grębocic duchowny ewangelicki Chrystian Scobel, który w lipcu następnego roku został mianowany proboszczem miejscowej parafii. W tym czasie na 900 mieszkańców tylko 4 gospodarzy było katolikami. Następcą Scobla był duchowny Andrzej Stengel. Pierwszymi fundatorami protestanckiego domu modlitwy w Grębocicach byli Henryk Scholtz, murarz Jerzy (nieznany z nazwiska) oraz Zygmunt Leissner. W 1748 roku organmistrz i budowniczy instrumentów ze Wschowy Johann Michael Walther zbudował w grębocickim domu modlitwy 11-głosowe organy (prawdopodobnie za 22 talary). W 1751 roku dom ten wyposażono w nowy ołtarz zakupiony za 112 talarów. Dzięki staraniom proboszcza Jana Andrzeja Stenzla 27 kwietnia 1754 roku wybrano miejsce na budowę nowej świątyni (1 maja tegoż roku położono kamień węgielny pod jej budowę), a na dzień konsekracji wyznaczono pierwszą niedzielę Adwentu. Koszt wzniesienia nowej protestanckiej świątyni wyniósł 3346 talarów. Następca pastora Stenzla – Christian Hennig wybudował plebanię za 1057 talarów, a w okresie urzędowania proboszcza-pastora Louisa Augusta Schumana wzniesiono dzwonnicę z 3 dzwonami oraz rozbudowano świątynię. W kościele protestanckim było 300 miejsc siedzących (łącznie mieściło się 1200 osób). Równocześnie przy parafii zorganizowano szkołę. Pierwszym nauczycielem był Beniamin Mattey. Pod koniec XVII wieku do szkoły parafialnej w Grębocicach uczęszczało 24 uczniów. Funkcję pisarza pełnił wówczas pochodzący z Leszna Paweł Rosenbunt. W 1834 roku ze względu na coraz większe potrzeby miejscowej ludności wzniesiono nowy obiekt szkolny. W 1845 roku świątynia protestancka została przebudowana i powiększona o wieżę z zegarem, na której w 1854 roku umieszczono 3 dzwony. W 1904 roku zakupiono nowe 22-głosowe organy, które zbudowała firma Schlag und Söhne ze Świdnicy. W 1917 roku kościół został zelektryfikowany, a w 1929 roku (z okazji 175. rocznicy konsekracji) dokonano jego gruntownego remontu za 28500 marek. Według źródeł kościelnych parafia protestancka w Grębocicach w 1867 roku liczyła 1112 wiernych, a w 1929 roku 1169.

    Po II wojnie światowej kościół protestancki został zdewastowany, a następnie rozebrany do fundamentów. Na jego miejscu wzniesiono nowy budynek, w którym do dziś mieści się piekarnia Gminnej Spółdzielni w Grębocicach. W monografii Organy w kościołach regionu głogowskiego i dekanatu wschowskiego wydanej w 2002 roku przez Towarzystwo Ziemi Głogowskiej ksiądz Aleksander Walkowiak (proboszcz w Rzeczycy 1973-1987) napisał: „Najpierw w budynek uderzył pocisk artyleryjski, który przebił ścianę szczytową od strony chóru organowego. Wówczas zniszczone zostały cenne organy. Następnie wojsko sowieckie okupując wioskę obrało sobie za cel do strzelania krzyż na wieży kościelnej. Jak twierdzą naoczni świadkowie, żołnierze dla zabawy strzelali do niego z ciężkiej broni ręcznej z pewnej odległości, w wyniku czego wkrótce runął z trzaskiem na ziemię. Przez następne dwa lata kościół był systematycznie ograbiany (…). Najpierw wynoszono ławki na opał (…) Pozostały tylko mury i ponura pustka po pięknym wystroju wewnątrz. (…). W końcu w 1947 roku przyjechała specjalna ekipa z Głogowa i dokonała całkowitej rozbiórki aż do fundamentów”.

    Z dziejami miejscowości związana była również niewielka gmina żydowska. Pierwsi Żydzi przypuszczalnie zamieszkali tu pod koniec XV wieku, wkrótce po wypędzeniu ich z Głogowa przez księcia Jana II Żagańskiego zw. Szalonym (zm. 1504). Do najdłużej przebywających w Grębocicach mieszkańców żydowskiego pochodzenia należały rodziny Kohn, Moses, Benjamin i Stein). W okresie II wojny światowej większość mieszkańców tutejszej gminy spotkał zapewne taki sam los jak pozostałych współbratymców.

    Parcele żydowskie w Grębocicach tworzyły tzw. „kwartał żydowski”. Koegzystencja miejscowych Żydów z Niemcami była poprawna. Rywalizacja ujawniała się jedynie w handlu. Do najważniejszych miejscowych firm żydowskich należały spółki «Albert Kohn» (istniejąca w Głogowie od XVIII wieku, a w Grębocicach przez pewien czas posiadająca także młyn) i «Jakob Benjamin» (prowadząca hurtowy handel zbożem i paszą). Na przełomie XIX i XX wieku obie firmy posiadały obszerne pomieszczenia handlowe i magazyny. Po Jakobie Beniaminie firmę przejął – pochodzący z Zielonej Góry – Hermann More, żonaty z jego córką Gertrudą (pochodząca z tego związku Erna uczęszczała do szkoły ewangelickiej w wiosce). Z kolei Jakoba Beniamina wspierali synowie Max i Hugo. Hermann Stein (zięć Jakoba Beniamina) prowadził sprzedaż towarów rękodzielniczych. Opracowania niemieckie wymieniają też Sophie Methies (zw. przez miejscowych Bertą), która pracowała jako sprzedawczyni w żydowskich sklepach. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku osiedlił się tu jeszcze stomatolog James Lebram pochodzący z Berlina. Jego mieszkanie i gabinet dentystyczny znajdowały się na pierwszym piętrze domu przy stawie [obecnie rejon Gminnego Ośrodka Kultury przy ulicy Kościelnej]. Żona Jamesa Lebrama pochodziła z Białołęki (obecnie gmina Pęcław) i była ewangeliczką. Grębociccy Żydzi po śmierci byli chowani na cmentarzu żydowskim w Głogowie (ostatni z nich prawdopodobnie w latach 20. XX wieku.

    Po zakończeniu działań wojennych stacjonowała we wsi radziecka jednostka wojskowa, gospodarująca dawnym majątkiem ziemskim. 29 września 1945 roku powstała tu terenowa placówka Urzędu Pocztowego w Głogowie (Agencja Pocztowo-Telekomunikacyjna w Grębocicach). W dniach 25-30 października tegoż roku zorganizowano spółdzielnię spożywczą „Zaodrzanka” (jej pierwszym prezesem był Władysław Piekarski). Naukę w Szkole Podstawowej w Grębocicach rozpoczęto oficjalnie z dniem 25 marca 1946 roku (ze względu na duże zniszczenie poniemieckiego budynku prowizoryczne nauczanie prowadzono prawdopodobnie od 12 grudnia 1945 roku).

    W sierpniu 1947 roku zorganizowano jednostkę Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP), liczącą 20 strażaków. Pierwszym prezesem OSP w Grębocicach był Antoni Pałaszkiewicz, naczelnikiem zaś Józef Zdun. Dzięki zapobiegliwości Antoniego Pałaszkiewicza i wsparciu proboszcza z pobliskich Kwielic Henryka Ćwiękowskiego (1905-1958) przy OSP latem 1947 zorganizowano – istniejącą do dziś orkiestrę dętą. Jej pierwszym dyrygentem był Szczepan Nowak (zm. w 1985 roku). Pierwsza remiza strażacka usytuowana była w sąsiedztwie kościoła parafialnego przy ulicy Kościelnej 27. Po przeprowadzeniu remontu i adaptacji kolejnego obiektu w 1969 roku do użytku oddano drugą remizę przy ulicy Długiej 79 (składała się ona z sali widowiskowej i pomieszczenia na samochód). W 1990 roku nastąpiło oddanie do użytku nowo wybudowanej remizy strażackiej przy ulicy Legnickiej.        

    W 1955 roku oddano do użytku Wiejski Ośrodek Zdrowia w Grębocicach (obecnie budynek mieszkalny przy ulicy Spółdzielczej 11), a w 1961 roku nowy budynek szkolny (7 sierpnia dokonano odbioru technicznego i 20 sierpnia odbyło się uroczyste otwarcie placówki). Do nowo powstałej Zbiorczej Szkoły Gminnej w Grębocicach – zw. 1000-latką – uczęszczały dzieci z 16 miejscowości (według kronik szkolnych łącznie ponad 380 uczniów, w tym od 16 października 1964 roku funkcjonował oddział dla pracujących oraz przysposobienia rolniczego).

    W latach 70. XX wieku w ramach rozwoju aglomeracji miejsko-przemysłowej rejonu głogowskiego przewidywano, iż Grębocice awansują do rangi ośrodka miejskiego. Ponadto na terenie ówczesnej gromady Grębocice projektowano lokalizację huty miedzi. Jeszcze do 1965 roku rozważano różne koncepcje. Ponieważ pod budowę zamierzano przeznaczyć znaczny obszar gleb pszenno-buraczanych, spowodowało to rewizję projektu. W rezultacie hutę zlokalizowano na gruntach V i VI klasy, na terenie wsi Żukowice.

    Do zachowanych zabytków Grębocic należą: kościół parafialny, ruiny renesansowego pałacu, spichlerz oraz budynek dworca kolejowego z około 1870 roku. Pierwotny kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina z Tours w Grębocicach wzmiankowano po raz pierwszy w źródłach z 1376 roku (inny dokument, z 27 października 1399 roku wymienia w archiprezbiteriacie głogowskim parafię w Grębocicach; z późniejszych pism dotyczących parafii w Grębocicach znane jest oświadczenie Hannesa Schultisa, który 12 listopada 1437 roku świadczył na rzecz Michała – proboszcza z Grębocic).

    Obecny kościół pod wezwaniem św. Marcina z Tours – zbudowany z kamienia i cegły – wzniesiono prawdopodobnie około 1500 roku. Następnie przebudowano w 1813 roku – obniżono dach (gruntownie odremontowany w 2004 roku). Kubatura kościoła wynosi około 3500 m3, a powierzchnia użytkowa 375 m2. Kościół w Grębocicach składa się z trzyprzęsłowej głównej nawy wraz z ołtarzem, prostokątnego prezbiterium i chóru. Chór jest węższy, dwuprzęsłowy i niższy od nawy (pierwotnie był jednoprzęsłowy, a następnie został przedłużony i zakończony prostoliniowo). W narożnikach zachodnich i między oknami nawy głównej zbudowano filary przyporowe.    

Od strony zachodniej usytuowana jest kwadratowa wieża kościelna z zaznaczonymi przez blendy piętrami – zbudowana została na wzór wieży kościoła farnego w Głogowie. Pod koniec lat 90. XX wieku dach wieży pokryto miedzianą blachą. Wejście na wieżę znajduje się od strony północnej – są to dobudowane kręte schody. Dawniej parter wieży służył jako hala spowiedzi. U podstawy wieży znajduje się 5 wmurowanych płaskorzeźb pochodzących z kapliczek różańcowych (z ogólnej liczby 15, które ufundował starosta Abraham von Dyhern na trasie z Głogowa do Grodowca). Od strony północnej dobudowano kaplicę. W jej pobliżu pochowany został Ernest Zygmunt Karsch (1729-1779), królewski urzędnik kameralny. Ścianę kaplicy ozdabiają płyty z napisem poświęconym jego żonie Janinie Renacie Lucas (1756-1790). Na północnym filarze zachodniej strony kościoła umieszczono nagrobek proboszcza Antoniego Pohla (1782-1828). Przy prezbiterium od południa dobudowana jest kwadratowa zakrystia. Na jej zachodniej ścianie zachowały się dwa epitafia z początku XIX wieku – Doroty Elżbiety Metscher (zm. 1816) i jej syna Karola Fryderyka Metschera. Po drugiej stronie zakrystii umieszczono grób proboszcza Józefa Artelta (1832-1892). Pośrodku na wschodniej stronie pochowano zmarłego w 1597 roku Zygmunta von Loss z Grębocic (ojca Jana von Loss, którego nagrobek umiejscowiono obok głównego ołtarza). Ponadto wybudowano groby proboszczów Chrystiana Klose (1794 -1873) i Pawła Goerlitza (1865-1926).

    Wnętrze nawy i prezbiterium nakryte jest stropami. W zakrystii występuje sklepienie krzyżowe klasztorne. Na chórze znajdują się mechaniczne organy z 1861 roku, wybudowane przez firmę Walter Gebrüder z Góry Śląskiej (w miejsce starszych z 2. połowy XVII wieku), remontowane w 1991 roku. Obok chóru w okresie międzywojennym znajdowała się tablica ku czci mieszkańców gminy (również Polaków) poległych podczas I wojny światowej. Wyposażenie wnętrza jest w większości późnobarokowe, z XVIII wieku. Ołtarz główny i obydwa boczne są w stylu barokowym.

    Ołtarz główny ma drewniane antependium (które czasowo w latach 80. XX wieku było umieszczone przy stole ofiarnym). Przedstawia ono Chrystusa z apostołami podczas wieczerzy w Emaus. Tabernakulum jest wykonane w drewnie, ozdobione rzeźbionymi kłosami i gronami winnymi. Odlewane świeczniki w stylu rokoko umieszczono przy głównym ołtarzu. Tam też znajduje się obraz patrona świątyni św. Marcina z Tours (ur. 316 w Panonii, zm. 8 XI 397 w Candes). Obraz przedstawia świętego dzielącego swój płaszcz, aby odziać półnagiego żebraka. Pod obrazem widnieje napis: Saint Martinus ora pro nobis (Święty Marcinie módl się za nami). Obraz powyżej przedstawia Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie. Rzeźby w głównym ołtarzu obok obrazów to postacie czterech Ojców Kościoła: papieża Grzegorza I Wielkiego (ok. 540-604), biskupa Ambrożego z Mediolanu (ok. 340-397), św. Augustyna (354-430) i św. Hieronima (347-420).

    Przy ołtarzu, z lewej i prawej strony, znajdują się otwory drzwiowe, na których szczytachumieszczone zostały postacie aniołów (pierwotnie przy ambonie). Z tyłu po stronie epistoły za ołtarzem, na wschodniej ścianie znajduje się pomnik Jana von Loss w otoczeniu aniołów i figur (Miłości i Mądrości) grających i dźwigających całość. Pochodzi on z 1631 roku, jest wykonany z piaskowca w stylu renesansowym. Ponad nim widnieje triumfujący Zmartwychwstały Chrystus. Poniżej zamieszczono słowa: „Ja jestem Zmartwychwstanie i Życie” oraz dedykację dotyczącą członków zasłużonego dla Grębocic rodu von Loss (Barbary Loss, dziedziczki Grębocic, zmarłej w 20. roku życia: Hansa von Loss, dziedzica Szymocina i Grębocic, radcy cesarskiego i namiestnika księstwa głogowskiego, zmarłego w 1631 roku – w wieku 65 lat oraz Magdaleny von Loss z domu Zedlitz). Obok głównego napisu na nagrobku znajdują się herby rodu von Loss.

    Jeden z ołtarzy bocznych poświęcony jest Świętej Rodzinie. Wszystkie postaci rzeźbione są w drewnie. Przy palmie stoi Dzieciątko Jezus z kulą ziemską, a obok Niego Maria i św. Józef. Ponad nim gołąb symbolizujący Ducha Świętego i Bóg Ojciec. Całość przedstawia Świętą Rodzinę i Trójcę Świętą. Powyżej na ołtarzu umieszczono rzeźby św. Barbary (z mieczem i kielichem) i św. Apolonii (z obcęgami). Godne uwagi jest antependium, na którym wypisano monogramy Jezusa, Marii i św. Józefa. Drugi z ołtarzy bocznych poświęcony jest św. Annie. Na ołtarzu znajdują się rzeźby św. Anny, Jezusa i Marii. Nieco wyżej usytuowana jest postać księżnej – św. Jadwigi Śląskiej. Ambona znajdująca się w pobliżu wejścia do zakrystii ma około 210 lat. Jeszcze w latach 80. XX wieku oprócz postaci czterech ewangelistów na pokrywie ambony znajdowało się kilka figur aniołów grających na trąbkach (zostały jednak usunięte). Godnymi uwagi elementami wyposażenia kościoła są chrzcielnica i wieczna lampka. Srebrna wieczna lampa pochodzi z okresu rokoko, a chrzcielnica datowana jest na wczesny barok (dawniej chrzczono w niej przez zanurzenie). Na pokrywie chrzcielnicy widnieje postać klęczącego Jezusa, a na jej ścianach rzeźbionego św. Jana Chrzciciela.

    W obrębie posesji kościoła parafialnego znajduje się dom pogrzebowy wzniesiony z wykorzystaniem murów kaplicy cmentarnej z 2. połowy XVIII wieku (został przebudowany w latach 80. XX wieku z inicjatywy ówczesnego proboszcza księdza Eugeniusza Golinowskiego). Kościół wraz z cmentarzem przykościelnym (obecnie nieczynnym) otacza mur z XVIII wieku.

    Pałac – w daleko posuniętej ruinie – to budowla, która powstała w wyniku przebudowy XV-wiecznej rycerskiej wieży mieszkalnej. W 1609 roku (z inicjatywy Hansa von Loss i jego żony Magdaleny z domu Zedlitz) otrzymała ona postać późnorenesansowego okazałego pałacu, piętrowego, założonego na planie prostokąta. Przed fasadą frontową znajdował się wcześniej regularny czworoboczny dziedziniec, otoczony murem z basteją w północno-zachodnim narożu. Na parterze ocalały oryginalne sklepienia kolebkowe, przy wejściu frontowym renesansowy portal z rzeźbionymi postaciami kobiet. W jego szczycie znajdują się tarcze herbowe dawnych właścicieli pałacu Hansa von Loss i Magdaleny z domu Zedlitz oraz putta (z postaci dawnych dwóch aniołów jeden uległ zniszczeniu). Obiekt został zniszczony głównie podczas II wojny światowej, a pozostając długo niezagospodarowany popadał w ruinę. W latach 80. XX wieku częściowo został rozebrany (głównie dach i górne kondygnacje, które groziły zawaleniem). Po jego północnej stronie usytuowany był folwark, w którego miejscu powstał z początkiem XIX wieku ogród gospodarczy na planie wydłużonego prostokąta. W końcu XVII wieku zbudowano tzw. nowy dwór (wzniesiony z kamienia i cegły), położony po południowej stronie rezydencji, przekształcony następnie w spichlerz przypałacowy. Obecnie jest to obiekt o łącznej kubaturze 2070 m3. W pobliżu pałacu zachowały się pozostałości parku, w którym zasadzono: dęby czerwone i szypułkowe, jaśminowce, jesiony wyniosłe, kasztanowce białe, klony pospolite, lipy drobnolistne i szerokolistne, świerki pospolite oraz wiązy szypułkowe. Wiek niektórych z nich dochodzi do 180 lat.        

    Zabytkowymi obiektami są także murowane domy mieszkalne oraz zabudowania gospodarcze z XVIII i XIX wieku przy ulicach: Długiej, Głogowskiej, Kolejowej, Kościelnej, Legnickiej, Pocztowej, Polnej i Spółdzielczej.

Śląsk - Dolny Śląsk - Schlesien - Niederschlesien - Silesia - Zabytki Dolnego Śląska

Będę wdzięczny za wszelkie informacje o historii miejscowości, ciekawych miejscach oraz za skany archiwalnych widokówek lub zdjęć.

Wenn Sie weitere Bilder oder Ortsbeschreibungen zu dem oben gezeigten Ort haben sollten, wäre ich Ihnen über eine Kopie oder einen Scan sehr dankbar.

Tomasz  Mietlicki    e-mail  - itkkm@o2.pl