Wały - powiat wołowski

vor 1945 Reichwald - Kreis Wohlau

Pozostałość cmentarza niemieckich mieszkańców miejscowości. W pobliżu cmentarza znajdował się ewangelicki kościół, rozebrany w latach powojennych. Świątynia widoczna jest na archiwalnej fotografii.

Widok na wzgórze gdzie znajdował się kościół ewangelicki i cmentarz. Zdjęcie wykonane z drogi prowadzącej do całkowicie rozebranej cegielni.

Zabudowa dawnego folwarku.

Tablica informacyjna oraz dom w miejscowości.

ELEKTROWNIA WODNA WAŁY ŚLĄSKIE.

Informacje ze strony:  http://www.waly.brzegdolny.pl/index.html

Dzieje miejscowości Wały

Rys.1 Henryk III Głogowski - pierwszy właściciel Wałów.

Najstarsza informacja źródłowa dotycząca Wałów (Rychinwald) pochodzi z dokumentu księcia głogowskiego Henryka III (7 kwietnia 1301 roku). Dokument wymieniał obszary należące do klasztoru cystersów w Lubiążu położone między Urazem (Auras), a wioską Kręsko (Kranz). Granica posiadłości miała przebiegać nieopodal Wałów, a sama miejscowość miała liczyć 43 domy. Niemiecka nazwa wsi może wskazywać na to, że mieszkańcy mogli pochodzić z tego kręgu językowego. W tym czasie ziemie należące do książąt głogowskich przechodziły zmiany właścicieli. Między synami Henryka III, a księciem wrocławskim Henrykiem VI Dobrym doszło do konfliktu, który zakończył się oddaniem części ziem na rzecz tego ostatniego. W 1335 roku, po śmierci Henryka, nastąpiło zhołdowanie księstwa wrocławskiego na rzecz królów czeskich.
Kolejny dokument dotyczący miejscowości (Reichwald) pochodzi z 1328 roku jako posiadłość należąca do Poppo von Haugwitz. Według kolejnych dokumentów z następnych lat Wały należały do tej rodziny, która poprzez kolejne zakupy poszerzała swój stan posiadania m.in. o Brzeg Dolny, Warzyń, Radecz i inne. Ludność zamieszkująca Wały trudniła się przede wszystkim połowem ryb. We wsi znajdował się młyn, a w skład miejscowości wchodziły 4 łany ziemi (1 łan - wynosił od 17 do 24 hektarów).
W połowie XIV wieku miejscowość była przedmiotem zakupu opłat z czynszu, zawartych między rodziną Rensberg, a mieszczanami wrocławskimi.
W okresie wojen husyckich w XV wieku miejscowość była zapewne terenem walk i zniszczeń. Nie mamy, co prawda dokumentów dotyczących Wałów z tego czasu, niemniej jednak proces ten znany jest z pozostałych terenów tej części Dolnego Śląska.
Z 1530 roku pochodzi dokument z którego wynika, że miejscowość należała do rodziny Falkenhainów, właścicieli m.in. Brzegu Dolnego. Miejscowość zapewne już wcześniej dostała się w ręce tego możnego rodu - tak można sądzić na podstawie informacji o stanie posiadania w okolicach Brzegu Dolnego. W czasie gdy Wały źródłowo są poświadczone jako dobra Falkenhanów, ci utracili swoje inne dobra, położone w Brzegu Dolnym. Wiadomo natomiast, że ród ten był bardzo zainteresowany wykorzystaniem Odry do działalności gospodarczej. Z ich inicjatywy powstał jaz na Odrze, prom i rozwijał się połów ryb. Mieszkańcy Wałów musieli więc aktywnie działać na tym polu, mając zresztą ku temu dogodne warunki.
W 1526 roku w bitwie z Turkami pod Mohaczem zginął Ludwik, władca Czech i Węgier, pochodzący z dynastii Jagiellonów. Zgodnie z umową zawartą z Habsburgami w Wiedniu w 1515 roku, z chwilą bezpotomnej śmierci Ludwika władza w jego dobrach przechodziła w ręce nowej dynastii. Tak więc Dolny Śląsk po raz kolejny zmienił swoją przynależność dynastyczną. Administracyjnie należał w dalszym ciągu do królestwa czeskiego.

Rys.2 Kościół stan na rok 1913.

Zmiany polityczne w tej części Europy nie wpłynęły znacząco na dzieje Wałów. Wydaje się, że większe znaczenie mogły mieć prądy reformacyjne zapoczątkowane przez Lutra w 1517 roku. Nowinki religijne szybciej docierały do większych miast, chociaż nie omijały też innych, niemiejskich miejscowości. Nie wiadomo kiedy i w jakich okolicznościach reformacja dotarła do Wałów. Wydaje się, że - przynajmniej w XVI wieku - decydującym czynnikiem była wiara właściciela. Było to zresztą zgodne z postanowieniami pokoju augsburskiego z 1555 roku, określającego zasadę "cuius regio, eius religio", czyli "czyj kraj tego religia". Nie jest wykluczone, że już w I połowie XVI wieku w Wałach zbudowano kościół z inicjatywy Falkenhianów. Nie wiadomo czy był to kościół katolicki czy protestancki. Wydaje się, że dopiero od połowy XVII wieku - kiedy na Dolnym Śląsku następowała rekatolizacja - także w Wałach mogła powstać świątynia katolicka (patrz kościół w Wałach). Był to zresztą okres burzliwy dla części Europy. Tocząca się wojna 30-letnia między katolickimi Habsburgami i protestanckimi państwami Rzeszy, Danii czy Szwecji, doprowadziła Dolny Śląsk do olbrzymich zniszczeń. Z dokumentów tego okresu odnoszących się do dziejów Brzegu Dolnego wiadomo, że stacjonujące tu wojska szwedzkie konfiskowały konie, pasze, żywność i nakładały kontrybucje pieniężne. Nie inaczej postępowała też armia cesarska, szczególnie w dobrach przeciwnika. Była to wówczas nagminnie stosowana procedura, zgodna z zasadą, że wojna sama się żywi.
Dokumenty z XVIII wieku wymieniają kolejnego właściciela Wałów. Był to Hans Ernst von Niebelschütz. W 1746 roku Wały miał kupić von Strachwitz, który z kolei przekazał miejscowość klasztorowi w Lubiążu. Nie jest do końca pewna ta ostatnia transakcja - był to dość trudny okres w dziejach klasztoru cystersów i nowymi zawirowaniami politycznymi na Śląsku. W latach 1740 - 1742 trwał pierwszy etap wojny śląskiej między Austrią i Prusami. W jej wyniku Śląsk został przyłączony do państwa pruskiego. Wojska pruskie zajęły klasztor w Lubiążu i narzuciły spora kontrybucję. Bracia zakonni, w obawie przed utratą dóbr, ukryli część zasobów w przyklasztornym ogrodzie. To ten słynny skarb odkryty przez wojsko i milicję w 1986 roku, częściowo nielegalnie sprzedawanym w Niemczech i Austrii na rozkaz Jaruzelskiego i Kiszczaka. Być może Wały miały stać się dobroczynnym prezentem w trudnych czasach. Pewne jest, że wówczas (1751 rok) w miejscowości był kościół katolicki, wymieniany w dokumentach jako kaplica, podległa parafii na Warzyniu.

Rys.3 Nieistniejąca cegielnia Reichwald.

Rys.4 Gospoda - Gasthaus Bernhard Schymanski - lata 20 XX wieku.

W 1810 roku nastąpiła likwidacja zakonów w Prusach. Wały znalazły się w granicach powiatu wołowskiego, ostatecznie od 1818 roku. W tym okresie następowały zmiany w zabudowie przestrzennej wioski.
Główną osią miejscowości stała się droga, po obu stronach zabudowana domami mieszkalnymi i gospodarczymi. Była to tzw. ulicówka, charakterystyczna dla architektury wiejskiej w Prusach w XIX wieku. W zasadniczej formie przetrwała do dnia dzisiejszego. Zmianie ulegały jedynie konstrukcje i materiały z jakich były budowane obiekty. Dawna zabudowa na tzw. szachulec, zwana pruskim murem i kryta strzechą, została zastępowana materiałem bardziej trwałym, czyli cegłą i dachówką. W tym miejscu warto dodać, że wcześniejsza zabudowa była widoczna jeszcze w niektórych miejscach w latach 70-tych ubiegłego wieku. Cegła pochodziła z miejscowej cegielni, poświadczonej wydarzeniami z 21 marca 1848 roku (patrz cegielnia). Funkcjonował także browar, wymieniany w latach 30-tych XIX wieku oraz młyn. W okresie międzywojennym i w okresie II wojny światowej (1918 - 1945) była tu piekarnia oraz dwie gospody. Nie jest wykluczone, że w czasie I wojny światowej (1914 - 1918) w miejscowych gospodarstwach pracowali jeńcy wojenni z różnych krajów. Jedna z osób mieszkających w Wałach przed II wojną światową potwierdziła, że byli tu jeńcy rosyjscy. Świadectwem ich obecności mogą być monety rosyjskie (kopiejki) znajdowane w jednym z gospodarstw. W 1931 roku został zamknięty kościół choć cmentarz w dalszym ciągu funkcjonował, aż do lat 40-tych XX wieku.

Rys.5 Leśniczówka - lata 20 XX wieku.

W wyniku powodzi w latach 1903 i 1910 następowała zmiana w zabudowie - dawne budynki remontowano albo budowano nowe. Obecna zabudowa w znakomitej większości pochodzi z I połowy XX wieku. Na uwagę zasługują następujące obiekty: nr 3 - dawny browar wymieniany z 1830 roku, nr 5 - dawna oficyna dworska z lat 30-tych XIX wieku, nr 7 z około 1870 roku, nr 10, 14 z początku XX wieku, nr 20 z około 1900 roku, nr 33 z 1915 roku, nr 36 z 1920 roku, nr 38 z początku XX wieku, nr 42 z końca XIX wieku. Zmieniała się liczba ludności w ciągu tego czasu. W 1787 roku mieszkało 140 mieszkańców, w 1845 roku - 248 mieszkańców, w 1885 roku - 198 mieszkańców, w 1905 roku - 235 mieszkańców, w 1925 roku - 201 mieszkańców, w 1933 roku 251 mieszkańców, w 1939 roku - 297 mieszkańców. Według spisu z 1925 roku w Wałach było 136 ewangelików i 65 katolików. W dalszym ciągu podstawą działalności mieszkańców była praca na barkach. Według przekazu ustnego Pani Karsunke, było tylko 5 gospodarstw utrzymujących się z rolnictwa. W czasie II wojny światowej barki pracowały na rzecz armii niemieckiej. Zimą 1944 - 1945 roku w Wałach stacjonowały odziały Waffen SS. Nie jest do końca wyjaśniona ich rola w obronie przed Rosjanami Anorgamy w Brzegu Dolnym i innych ważnych dla Rzeszy miejsc. Według przekazu wspomnianej Pani Karsunke, w ich domu esesmani mieli tworzyć obronę miejscowości Hauffen, nie istniejącej dziś wioski leżącej między Urazem i Rościsławicami. Mieszkańcy Wałów 24 stycznia 1945 roku wyruszyli na południowy zachód w obawie przed nacierającymi wojskami radzieckimi. Dziennie pokonywano, pieszo i na furmankach, około 50 kilometrów. Koniec wojny zastał ich w Wolsfburgu nad Łabą, na terenie dzisiejszych Czech. Inna grupa mieszkańców wykorzystała Odrę i wyruszyła barkami w stronę Głogowa. Rosjanie zajęli obecny powiat wołowski 26 stycznia 1945 roku. Uciekający mieszkańcy Wałów musieli powrócić do swych domów i czekać na dalsze postanowienia. Z Wolfsburga mieszkańcy powrócili na początku czerwca. Ustalenia zwycięskich mocarstw dotyczące przyszłości Niemiec przewidywały opuszczenie tych ziem przez dotychczasowych mieszkańców. Nastąpiło to w dwóch transportach w 1946 roku. Nowi mieszkańcy przyjeżdżali z różnych terenów. Najwięcej było ze wschodu, w tym z Łukowca (Wiszniewskiego i Żurowskiego) koło Stanisławowa. Pierwszy transport przybył 19 listopada 1945 roku. Z dawnych mieszkańców została jedynie Pani Karsunke z rodzicami oraz córką i synem. Pierwszym sołtysem był Pan J. Misa, potem kolejno - T. Żak, W. Dziarski i A. Borowiak. Pierwszy telewizor w Wałach został kupiony przez Pana Łukawskiego, pierwszy samochód przez Pana Konia. W 1958 roku oddano zbudowaną elektrownię wodną. Zbudowano stopień wodny i zalew otoczony wałami przeciwpowodziowymi. Cegielnia została zlikwidowana. Podobny los spotkał gospody i piekarnię. W dawnej oficynie dworskiej powstała 4-klasowa szkoła podstawowa, zlikwidowana w 1980 roku. W 1997 roku ponad połowa budynków w Wałach została zalana wielką wodą. Dawny kościół powoli popadał w ruinę i w 1966 roku został ostatecznie zburzony. Zachowała się jedynie figura Chrystusa, wykonana w latach 30-tych XIX wieku z drzewa lipowego. Prawdopodobnie figura została zawieszona w kościele w 1837 roku kiedy świątynia przechodziła remont.
Po II wojnie światowej nastąpiła zmiana w zajęciach mieszkańców wioski. Większość znalazła zatrudnienie w zakładach chemicznych "Rokita" w Brzegu Dolnym, tylko niewielki odsetek mieszkańców pracuje na elektrowni lub na jazie. Jeszcze mniej zajmuje się rolnictwem.

Autor - Andrzej Manasterski

Cegielnia "Reichwald"

Fot.1 Cegielnia "Reichwald" - 1957.
(źródło. P.Wierzbińska).

Przed rokiem 1871 tereny dawnego Powiatu Wołowskiego (niem. kreis Wohlau) nie wyróżniały się niczym szczególnym pod względem uprzemysłowienia aniżeli analogiczne tereny wschodnich i centralnych Niemiec. Po wygranej wojnie francusko-pruskiej pokonana Francja zobowiązała się wypłacić nowo powstałemu Cesarstwu Niemieckiemu olbrzymią jak na tamte czasy sumę pięciu miliardów franków w złocie. Ten zastrzyk gotówki Niemcy przeznaczyły na rozwój gospodarczy. Część środków przypadła dla Dolnego Śląska (niem. Niederschlesien). Spory fragment dawnego powiatu wołowskiego stanowiły obszary podmokłe. W celu adaptacji tych terenów dla przemysłu i rolnictwa znaczną sumę z kontrybucji wojennej wykorzystano na odwadnianie terenów. Ponadto położono nacisk również na rozwój infrastruktury komunikacyjnej. Wpłynęło to oczywiście korzystnie na rozwój tego obszaru. Z tą datą zbiega się otwarcie linii kolejowej biegnącej przez Brzeg Dolny, budowa większości mostów na Odrze czy też wytycznie nowych dróg. Dodatkowo w Wołowie juz w roku 1870, a w Brzegu Dolnym w 1875 działał telegraf. Powstało wiele obiektów m.in. gimnazja, przedszkola, szpitale. Odbudowano Zamek Piastów w Wołowie, kościół ewangelicki w Brzegu Dolnym i synagogę w Wińsku. Stworzenie takich warunków szybko doprowadziło do rozwoju tych terenów.
W każdej wsi znajdowało sie duże gospodarstwo rolne, posiadłość ziemska lub majątek szlachecki. Włości te przeważnie zawierały się w granicach od 3 do 50 ha (szlacheckie do 50 do 2000 ha). Pomimo ziem słabej jakości działalność rolnicza kwitła. Zawdzięczano to wprowadzaniu nowych technologii do rolnictwa. Pomocna temu była coroczna wystawa sprzętu rolniczego we Wrocławiu (niem. Breslau), dzięki której najnowsze nowinki techniczne wdrażane były w życie codzienne rolników. Doprowadziło to do maksymalizacji wykorzystania gruntów, dla przykładu z dniem 1 października 1932 roku nieużytki stanowiły zaledwie 9 % powierzchni powiatu (w tym wliczone rzeki, jeziora, bagna itp.). Ciągły wzrost postępu technologicznego i jego chętne wprowadzanie w życie codzienne doprowadziły do podwyższenia kultury technicznej mieszkańców tego obszaru. Jednakże był to skutek wtórny. Podstawowym zadaniem był rozwój gospodarczy regionu.

Fot.2 Cegielnia "Reichwald" - 1956.
(źr. P.Wierzbińska).

Każda większa miejscowość przedwojennego "kreis Wohlau" posiadała mleczarnię, młyn, folwark, tartak czy też masarnię. Ciekawostkami są: w ścinawie: fabryka mydła i cukrownia (od 1878 r.), w Wołowie: wytwórnia wody mineralnej, fabryki: maszyn budowlanych, metalowego przemysłu lekkiego, guzików (największe przedsiębiorstwo - 170 pracowników), w Brzegu Dolnym, fabryka wyrobów glinianych, kaflarnia (80 pracowników), port, fabryka chemicznych środków bojowych nazistowskiego koncernu IG Farben - "Anorgana", w Rościsławicach fabryka noży. Wołów, Wińsko oraz Ścinawa posiadały zakłady wodociągowe, ponadto w Wołowie i w Wińsku znajdowały się gazownie. Z dniem 17 maja 1939 roku w powiecie znajdowało sie 67 siłowni parowych (wszelakiej postaci), 3290 silników elektrycznych, 180 silników spalinowych i 130 ciągników. Liczby te świadczą o poziomie technologicznym i uprzemysłowieniu dawnych obszarów powiatu Wołowskiego. Jedna ze wspomnianych powyżej maszyn parowych zainstalowana została na początku XX wieku w Pogalewie Wielkim. Dostawcą sprzętu był Richard Raupach Maschinenfabrik Görlitz GmbH, natomiast odbiorcą Verblend und Dachsteinwerke GmbH. Był to zakład znajdujący sie na terenie obecnej cegielni i specjalizował sie w wytwarzaniu cegły licowej oraz dachówek. Ciekawostką jest, że głównym odbiorcą dachówek było miasto Berlin. Cegielnia ta była największym tego typu obiektem w okolicy i zatrudniała w okresie przedwojennym 300 osób. Kolejnymi co do wielkości zakładami tego typu w okresie przedwojennym były cegielnie w Glinianach, na Wałach, w Wińsku, Ścinawie i Wołowie.
Pierwsza informacja na temat cegielni na Wałach w literaturze przedmiotu pochodzi z 1840 roku. Wówczas, jako nowo otwarty zakład , został zarejestrowany w Brzegu Dolnym (niem. Dyhernfurth). Zbiegło się to z upadkiem browaru na Wałach który transportował swoje wyroby do portu drogą biegnącą przez teren cegielni. Można domniemywać, że glina z Wałów była już wcześniej w kręgu zainteresowania, choćby w wyniku powstania w latach 40-tych XVIII wieku cechu garncarzy w Brzegu Dolnym.

Rys.1 Plan cegielni "Reichwald".

Kolejna wzmianka o cegielni dotyczy wydarzeń z okresu Wiosny Ludów. Zbuntowani pracownicy 21 marca 1848 roku wywołali rozruchy, na tle płacowym i warunków pracy, skierowane przeciwko właścicielowi cegielni. Zniszczono wtedy młyn na Wałach, leśniczówkę i dom właściciela cegielni w Kręsku (niem. Kranz). W drodze do Brzegu Dolnego manifestanci zostali otoczeni i rozbici przez strzelców wyborowych generała von Stranza. W latach następnych cegielnia była jedną z wielu jakie funkcjonowały na Dolnym Śląsku.

Fot.3 Produkt cegielni "Reichwald".

Wyroby z Wałów były rozprowadzane na cały Dolny Śląsk. Znaczna część, korzystając z obecności portu przeładunkowego była spławiana Odrą, znikoma zaś wozami rozjeżdżała się po okolicy. Wypalano cegły w kolorze brunatnym (tzw. klinkierka) trafiała, podobnie jak to miało miejsce w Pogalewie nawet do Berlina. W dużym stopniu to zasługa materiału z jakiego cegła była wyrabiana. Wiadomo, że cegły były wyrabiane w różnych formach. Jeden ze starszych standardów miał wymiary: 14x29,5x8,5 cm. Część z nich była cechowana i na jej powierzchni odciskano nazwę "REICHWALD" (pl. Wały). Ze względów na jej jakość, z pewnością była ona droższa. Drugi standard przetrwał do dnia dzisiejszego i miał on przybliżony rozmiary: 6x12x24 cm.
Cegielnię stawiano zazwyczaj w pobliżu miejsc bogatych w glinę. Ograniczało to znacznie koszty dostawy surowca do wytwórni. Budowa cegielni, szczególnie po zmechanizowaniu produkcji cegieł w pierwszej połowie XIX wieku, była widomym znakiem pojawiania się w okolicy przemysłu i budownictwa przemysłowego, potrzebującego materiałów budowlanych. Ponieważ na wyroby z cegły na początku XX wieku panował wielki popyt, sprzedaż wyrobów cieszyła się wielkim powodzeniem, a zakłady przynosiły duże zyski.

Fot.4 Produkt cegielni "Reichwald".

Technologia produkcji cegieł wymagała utrzymania wysokiej temperatury w piecu podczas wypalania produktu, to też takie piece najczęściej opalano koksem z pobliskich gazowni (Wińsko, Wołów) lub węglem kamiennym (Górny Śląsk). Cechą charakterystyczną tego typu cegielni był wysoki komin, który można zobaczyć na zachowanych fotografiach. Ciekawostką jest prostokątny przekrój komina, co może świadczyć o wczesnym pochodzeniu pieca. Świadkowie wskazują na dwa kominy, jeden cały drugi zniszczony. Węgiel mógł być transportowany Odrą, dzięki rozwiniętej żegludze i znajdującemu się w sąsiedztwie cegielni portowi rzecznemu. Na początku XX wieku cegielnia "Reichwald" była w pełni zmechanizowana. Na jej terenie znajdowały się budynki suszarni w liczbie 2 do 3, z których cegła była transportowana do pieca koleją wąskotorową. Glina ze stawu była wydobywana w dwóch miejscach jednocześnie. Po urobek podjeżdżały wózki, które powrotnie były przepychane na teren cegielni. W cegielni na rampie rozładunkowej rozładowywano urobek, który następnie trafiał do mieszalnika gdzie mieszany był z piaskiem w określonej proporcji. Tzw. "mieszanka" trafiała do maszyny formującej duży blok prostokątny, a następnie za pomocą drutu ów blok dzielony zostawał na szereg cegieł. Kolejno cegły trafiały do suszarni, a następnie do pieca, gdzie wypalano je w wysokiej temperaturze. Poza cegłami wypalanymi dobywała się tu produkcja cegły suszonej, o mniejszej wartości.
Cegielnia składała się z szeregu obiektów, gdzie najistotniejszym był piec. Z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że mógł być to piec Hoffmanna, klasyk w cegielniach tego typu. Relacje świadków mówią o co najmniej dwóch komorach. Kryzys lat 30-tych najprawdopodobniej nie przyniósł większych zmian w działalności zakładu. Okres wojenny również nie wpłynął znacząco na funkcjonowanie obiektu. Treny te w początkowym okresie wojny były odcięte od wszelkiego typu działań wojennych. O wojnie przypominał jedynie brak syna lub męża w domu i transporty jeńców oraz pracowników przymusowych w głąb 1000 letniej Rzeszy. Zakład ten jak wszystkie inne miał prawo do korzystania z pracy więźniów i jeńców. Dość ciekawa jest poszlaka więźniów obozu pracy "Gross Rosen" w Rogoźnicy, którzy zostali oddelegowani do pracy w cegielni "Reichwald" (źródło Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy).

Fot.5 Przykładowe wnętrze pieca do wypalania cegieł.

Jest to dość realne, choć nie zostało jeszcze potwierdzone. Nadciągająca ofensywa wojsk radzieckich w styczniu 1945 r. nie przeszkodziła w produkcji cegieł. Zakład funkcjonował do ostatniej chwili.Świadczą o tym duże ilości cegieł jakie znajdowały sie w pobliżu cegielni i w pobliskim porcie. Na chwilę przed wkroczeniem Armii Czerwonej cegielnia została szybko porzucona - relacje świadków mówią o piecach pełnych cegieł. Ostatnie partie produktu cegielni "Reichwald" posłużyły w znacznej mierze do odbudowy Warszawy ze zniszczeń wojennych Nowo przybyli mieszkańcy wsi Wały za przetransportowanie cegły do stacji kolejowej Brzeg Dolny dostawali około 50 groszy za sztukę. Był to na owe czasy jedyny uczciwy sposób zdobywania środków pieniężnych.

Fot.6 Cegielnia "Reichwald" - 1958
(źródło  www.wroclaw.hydral.com.pl).

Po wkroczeniu wojsk radzieckich teren cegielni został zajęty przez zwycięską armię. Obecność czerwonoarmistów wiązała się oczywiście z polityką grabieży. Pierwsi repatrianci, jacy przybyli na te tereny w lipcu 1945 r. opisują obiekt jako pozbawiony wszelkiego typu instalacji, pozostały jedynie stalowe wózki, tory, cegły i budynki. Nieprawdą jest aby maszyny cegielni zostały zalane przez szybko napływające wody gruntowe. Urządzenia, które zaobserwowali nurkowie, zostały wrzucone tam umyślnie, w tym wagoniki, które strącono z rampy rozładunkowej. Po wojnie losy cegielni potoczyły sie podobnie jak wielu obiektów tego typu. Po rabunkowej działalności wojsk radzieckich i wykorzystaniu zmagazynowanego produktu obiekt popadał w ruinę Nigdy więcej piec nie został rozpalony. Nie zamierzano wznawiać produkcji, toteż obiektem zainteresowali sie lokalni rabusie oraz dzieci, dla których stał się on swoistego rodzaju placem zabaw. Dodatkowo, juz po w rok po zakończeniu wojny podjęto decyzję o lokalizacji stopnia piętrzącego na Odrze. Lokalizacja ta przypadała na 281 km rzeki w okolicach miejscowości Wały. Ponieważ tak spora inwestycja wymagała przeprowadzenia szeregu badań, wstępnego planowania oraz była wyzwaniem z punktu widzenia logistyki, już w 1948 r. cześć budynków mieszkalnych dawnej cegielni "Reichwald" została zaadoptowana na biura, centralę telefoniczną, kantynę oraz jako domy mieszkalne dla pracowników. Podczas budowy stopnia piętrzącego "Wały" wykorzystano również część torów. Przełożono je w stronę Kręska i Księgienic, gdzie usypywano nowe wały przeciwpowodziowe. Również w tym okresie został zniszczony port, ze względu na lokalizacje wspomnianego stopnia piętrzącego. Ostatecznie budynki zostały rozebrane podczas tworzenia ośrodka wypoczynkowego i sportów wodnych.

Fot.7 W drodze do pracy - w tle cegielnia "Reichwald"
(źródło. Z.Szulc).

Dość ciekawym aspektem jest cegielnia w dawnej miejscowości Kreńsko (obecnie Brzeg Dolny). Była to cegielnia oddalona od wsi, położona na terenie lub w pobliżu dzisiejszych zakładów chemicznych PCC Rokita (ul. Grenadierów). Literatura podaje, że była to cegielnia wyposażona w telefon w latach 20/30 XX wieku. Dodatkowo cegielnia ta połączona była ze stacja kolejowa w Brzegu Dolnym kolejka wąskotorową, która biegła wzdłuż dzisiejszej ulicy Urazkiej. Po wojnie wznowiono w niej produkcję. Rozbudowa Nadodrzańskich Zakładów Przemysłu Organicznego i spadek popytu na cegłę były głównymi przyczynami jej zamknięcia i zniszczenia. Obecnie po cegielni "Reichwald" ani "Kranz" nie ma już śladu. Pozostały ona jedynie we wspomnieniach pierwszych osadników, którzy trafili tu z terenów kresów wschodnich oraz centralnej Polski. Zachowały się również nieliczne fotografie. Obecnie teren dawnej cegielni w miejscowości Wały, dzięki adaptacji wyrobiska gliny, stanowi ośródek wypoczynkowy, popadujący sporty wodne oraz zespołowe.

Kościół

Fot.1 Kościół w miejscowości Wały - rok 1913.

Przemierzając drogę z Wałów w kierunku Brzegu Dolnego, na wysokości wyrobiska gliny do dawnej cegielni "Reichwald" (obecnie kąpielisko) w pobliżu tzw. "dzikiej plaży" spotykamy pozostałości przedwojennego cmentarza niemieckiego. Jego lokalizacja jest znana praktycznie każdemu z mieszkańców i nie jest to dla nikogo żadnym zaskoczeniem. Jeżeli jednak zapytać o losy tego cmentarza, losy ludzi, którzy zostali tam pochowani to znajomość tego tematu przybiera inny charakter. Fakt ten nie dziwi, gdyż jak to miało miejsce na terenie tzw. "Ziem Odzyskanych" historia niemieckich miejscowości została oddzielona grubą linią, zatarta i zapomniana. Można doszukiwać się analogii w naszej miejscowości. Większość z nas, szczególnie osoby młode, nie wiedzą, że cmentarz stanowił otoczenie kościoła, a już tylko wybrane osoby, pamiętające czasy wczesno-powojenne, są w stanie opisać go dokładnie i wskazać jego lokalizację.
Temat kościoła i cmentarza poruszany pośród mieszkańców owocuje w różne opowieści, ale jak to zwykle bywa większość z nich nie pokrywa się z prawdą. Możemy się np. dowiedzieć, że został on zniszczony przez Rosjan idących na Berlin, zbombardowany zza Odry, czy też rozebrany przez uciekających Niemców. W niniejszym artykule chciałbym przybliżyć czytelnikowi ten obiekt, opisać jego dzieje, oraz zastanowić się nad jego losem.

Rys. 1 Miejscowości w których znajdowały się kościoły bądź kaplice w 1376 roku.

Pierwsze kościoły i kaplice powstały w powiecie wołowski jeszcze przed rokiem 1200. Zazwyczaj budowano je przy ważniejszych szlakach komunikacyjnych, skrzyżowaniach oraz przy zamkach. Położenie naszej wsi przy szlaku wodnym Odry oraz lądowym w kierunku Wrocławia było zatem główną przyczyną budowy pierwszej świątyni. Obecnie trudno jest ustalić dokładną datę budowy rozpatrywanego obiektu. Rok 1376 jest udokumentowanym początkiem losów kościoła w miejscowości Ryhwald. W tym roku przeprowadzono spis miejscowości w którym istniały tego typu obiekty sakralne. Obok Wałów wymienia się również Bagno, Godzięcin, Roscisławice, Radecz, Warzyń oraz Lubnów. Wszystkie te świątynie należały do okręgu Uraz. Ów okręg wchodził w skład Archidiecezji Wrocławskiej, która podzielona była na diecezję Wrocław, Opole, Legnica, Głogów. Nasza miejscowość przypisana był pod diecezję Głogowską. Rok 1376 nie stanowi co prawda daty budowy, ale z pewnością możemy datować powstanie kościoła na wiek XIV. Kształt pierwszej sakralnej budowli pozostaje zagadką. Na pewno nie była to świątynia wykonana z cegły czy też kamienia. Była to najprawdopodobniej konstrukcja drewniana zwieńczona pokryciem dachowym wykonanym z trzciny bądź słomy. Źródła literaturowe podają, że pierwszy kościół z kamienia powstał w 1208 roku w Lubiążu. Pierwszą świątynię wykonaną z cegły datuje się na 1293 rok w Krzydlinie Małej. Natomiast Wołów i Wińsko otrzymują świątynię ceglane w XIV wieku. Ponadto nie jesteśmy w stanie określić gdzie dokładnie była ona zlokalizowana. Można jedynie wnioskować, że ze względu na lokalizację grodziska, dawnego kościoła (XVIII wiek) oraz cegielni lokalizacja świątyni mogła przypadać na zachodnią stronę wioski.

Fot.2 Pastor Wilhelm Sturmer z żoną.

Fot.3 Drewniana rzeźba Jezusa pochodząca z kościoła w Wałach - lata 30 XIX wieku.

Okres powstania świątyni na Wałach (XIII-XIV) przypada na szczytową przewagę kościoła nad władzą świecką. Ta ostatnia cechowała się bardzo słabym zorganizowaniem. Kościół stał ponad państwami, a władza świecka była w pełni zależna od kościelnej. Czwarty Sobór Laterański zaowocował masową katechizacją wiernych. Cel ten wymagał wykształcenia duchownych, co z kolei doprowadziło do otwierania szkół dla kleryków, a to w konsekwencji prowadziło do edukacji samych parafian, za pośrednictwem szkół przyparafialnych. Kościół był w tamtym okresie jedyną instytucją która uczyła czytania i pisania na szeroką skalę. W naszym okręgu pierwsze szkoły powstały juz w 1349 roku w Urazie i Ścinawie. Wołów doczekał się swojej placówki w 40 lat później. Bliskość miejscowości Uraz zapewnie pozytywnie wpłynęła na poziom edukacji średniowiecznych mieszkańców naszej wsi.

Fot.4 Jeden z nielicznie zachowanych nagrobków.

Dalsze losy kościoła są niejasne - literatura "milczy" na ten temat. Pojawia się on dopiero w roku 1751 kiedy to przeprowadzono remont kaplicy. Konserwację powtórzono w 1837 oraz w 1897 roku. Dodatkowo w 1746 roku Wały były w posiadaniu von Strachwitz'a, który przekazał miejscowość klasztorowi w Lubiążu. Zatem kościół mógł podlegać zakonowi - nie jest do końca pewna ta transakcja - był to dość trudny okres w dziejach klasztoru cystersów.
Przedwojenne społeczeństwo miejscowości Reichwald dzieliło się wyznaniowo na ewangelików i katolików. Z pośród 201 mieszkańców zarejestrowanych z dniem 16 czerwca 1925 ewangelicy stanowili 68% osób zamieszkujących osadę Reichwald, zatem mniejszość katolicka wynosiła 32%. W wiosce brak było osób wyznania żydowskiego. Pośród trzech sąsiadujących miejscowości (Althof, Kranz, Tannwald) nasza miejscowość posiadała największy odsetek katolików, który odpowiednio dla satelit wynosiła 8, 24, 27 procent. Ciekawostką są osoby wyznania żydowskiego w Kręsku. Taki podział wymagał istnienia dwóch oddzielnych świątyń, osobno dla ewangelików i katolików. Istniejący we wsi kościół był bez wątpienia katolicki, jak również otaczający je cmentarz. Ewangelicy natomiast, uczęszczali na msze do miejscowości Dyhernfurth (obecnie kościół Matki Boskiej Szkaplerznej w Brzegu Dolnym). Ostatnim pastorem protestanckiego kościoła w Brzegu Dolnym był Wilhelm Sturmer. Zmarł 3 lipca 1952 roku.
Z literatury wynika, że kościół na Wałach podlegał pod parafię w miejscowości Wahren (Warzyń). Był to zwyczajny kościół filialny, mało prawdopodobne jest aby kiedykolwiek była tutaj parafia, co po części potwierdzają źródła literaturowe. Kościół parafialny na Warzyniu powstał w 1261 roku. Po przemianach wyznaniowych w 1530 roku stał się kościołem luterańskim. Ta przemiana nie trwała długo. Już w 1653 wyznaniowo powrócił do katolicyzmu za sprawą Fridenea von Onsabrucka. Taki los spotkał jeszcze 650 świątyń ewangelickich, zatem można domniemywać, że podobny los spotkał kościół w Wałach. Ciekawostką jest ołtarz, którego autor pochodził prawdopodobnie ze szkoły Willmanna. Ostatnim niemieckim proboszczem w tej parafii był Ludwig Kafurke, który sprawował swoja posługę w latach 1913-1945 (zatem do roku 1931 odprawiał również nabożeństwa na Wałach). Parafia warzyńska poza Wałami posiadała jeszcze kościół w Radeczu oraz klasztor sióstr Bormeuszek tj. kaplicę Św. Jadwigi. Również katoliccy mieszkańcy przedwojennego Brzegu Dolnego spotykali się na Sumie na Warzyniu. Uciekający Niemcy w styczniu 1945 roku zabrali serce swojej dawnej świątyni - dzwon. Była to praktyka powszechnie stosowana (powszechnością było również konfiskowanie dzwonów na potrzeby przemysłu). Obecnie dzwon z kościoła na Warzyniu znajduje się w kościele w Weitersdorfie i stanowi ostatni - czwarty dzwon. Dzwon ma 620 mm wysokości i taka samą średnicę. Waży 178 kg. Na płaszczu dzwona znajdują się herb księstwa oraz krucyfiks, w ręku Jezus trzyma gałązkę palmową. Na dzwonie widnieje napis: "A 1709 d 17 Aug ist diese Glocke von Sebastian v Sigmund Götzen in Breslau umgegossen worden."
Kształt kościoła w Wałach jaki znamy dzięki jedynej zachowanej pocztówce (podziękowania dla rodziny Hoffmann) pochodzi z przełomu XVIII/XIX wieku. Jego architektura jest charakterystyczna dla obiektów tego typu budowanych przez Niemców na terenie Dolnego Śląska. Był to budynek jednonawowy o rozmiarach około 9x17 m i wysokości (bez wieży) 8-9 m. Wykonany był w technologii Fachwerk, czyli z wykorzystaniem ściany szkieletowej. Nie była to ściana wbrew krążącym opinią potocznie zwana murem pruskim, tylko ściana szachulcowa. Różnica polega na wypełnieniu ściany. Szachulec wypełniony jest gliną wymieszaną z sieczką, trocinami lub wiórami zarzucona na plecionkę z witek lub trzciny, która znajduje się pomiędzy ryglami, natomiast mur pruski wypełniony jest cegłami lub gruzem, z zewnątrz tynkowany. Oba typy różnią się oczywiście odpornością na czynniki zewnętrzne, gdzie szachulec ustępuje murowi pruskiemu co tłumaczy częste remonty kościoła. Dach kościoła, dwuspadowy, pokryty był dachówką, która pochodziła z lokalnej wytwórni. Budowla zwieńczona była wieżą od strony zachodniej. Konstrukcja wieży była drewniana, otwarta, pokryta dachem z miedzianej lub cynkowej blachy. Na wieży znajdował się niewielkich rozmiarów dzwon. Szczyt wieży zwieńczał stalowy krzyż. Kościół posiadał podmurówkę z czerwonej cegły, dodatkowo ściana zachodnia, zdobiona gzymsami i z pewnością była murowana, gdyż w niej było główne wejście. Drzwi wejściowe, dwu skrzydłowe zwieńczone były łukiem stylizowanym na łukach gotyckich. Powyżej łuku znajdował się świetlik. Ściany boczne, tj. południowa i północna wykonane były w całości z szachulca, posiadały dwa okna, również stylizowane na neogotyk.

Fot. 5 Miejsce istnienia kościoła upamiętnia przydrożny krzyż.

Wnętrze kościoła było bardzo schludne. Kościół ten, jako filialny służył jedynie katolickim mieszkańcom Wałów, zatem jego wyposażenie było dość skromne. Pani Halina Kowal opisuje wnętrze kościoła w następujący sposób. W początkowych latach we wnętrzu tego kościółka znajdowały się organy, schody na chór mieściły się po prawej stronie od wejścia. Trzy wielkie obrazy znajdowały się na ołtarzu oraz na lewej i prawej ścianie. Wielkość ich sięgała do 2 metrów. Zdobiły wtedy większą powierzchnię ścian. Posadzka wyłożona z czerwonej kwadratowej cegły. Ambona była podobna do znajdującej się obecnie w kościele w Jodłowicach, na wprost, na wzniesieniu jeden obraz na pół przedarty, przedstawiał on osobę świętą, lecz nie był to ani Jezus, ani Matka Boska. Państwo Zofia i Julian Szulc przedstawiają je następująco. We wnętrzu, po obu stronach znajdowały się ławki. Były to stare, ciemne, drewniane ławki z oparciami i miejscem na modlitewnik. Znajdowało się tam 5 do 8 rzędów ławek. Podłoga kościoła była wyłożona wielkimi ciemnoczerwonymi cegłami o rozmiarze około 40x40 cm. Dodatkowo była wydeptana. Po lewej stronie od wejścia znajdowała się ambona, stara, zniszczona, drewniana. Była ona przytwierdzona do ściany. W kościele było bardzo jasno, w oknach znajdowały się witraże (koloru żółto-niebieskiego), ściany kościoła były bielone. Za wejściem po lewej stronie znajdowały się schody prowadzące na chór. Na chórze znajdowały się organy, niewielkich rozmiarów, zdobione, mocno zniszczone. Sklepienie było dwuspadowe, pomalowane na niebiesko, na którym znajdowały się żółte, bądź złote wypukłe gwiazdy. W kościele brak było konfesjonału i chrzcielnicy. Ołtarz znajdował się na podwyższeniu (na 2-ch stopniach), podest był drewniany. W centralnej części ołtarz był wysoki obraz, bardzo stary, ciemny, zwieńczony półokręgiem. Brak było tabernakulum, została jedynie wnęka w ścianie.
Kościół otaczał cmentarz, na którym chowani byli katoliccy mieszkańcy Wałów. Do dzisiaj zachowała się około setka grobów i niewiele więcej było przed wojną. Cmentarz o rozmiarach około 35x35 metrów, gdzie w centralnej części zachodniej znajdował się kościół. Od południa graniczył z wyrobiskiem gliny cegielni "Reichwald", od południa z droga biegnącą w kierunku wsi. Na cmentarzu spotkać można było tuje oraz świerki. Pierwsi repatrianci wspominają licznie rosnące kwiaty, szczególnie bratki. Część grobów była usypana z ziemi, ewentualnie posiadały ceglane bądź betonowe cokoły, bardziej zamożniejsze rodziny posiadały nagrobki cementowe bądź alabastrowe, najzamożniejsi - marmurowe groby bądź grobowce. Jeden z nielicznych grobowców otoczony był zdobionym żeliwnym, płotem wyposażonym w furtkę. W późniejszym okresie nagrobki były granitowe. Na cmentarzu znajdował się krzyż z podobizną Jezusa namalowaną na drewnianym obrysie postaci naturalnej wielkości. Pierwotnie znajdował się on przy drodze prowadzącej do wejścia do kościoła. Krzyż został najprawdopodobniej spalony podczas wypalania trawy. Do dziś zachowały się nieliczne nagrobki m.in. Eduard Hirndorf (ur. 24.12.1874 zm. 12.9.1942), Karsunke (Sebotz) (ur. 14.9.1888 zm. 17.04.1932(?)), Julie Klein (pan. Schmidt ur. 18.03.1859 zm. 11.03.1917), Fridrich Klein (ur.30.09.185? zm.14.12.1918), Emmilie Lalhier? (pa. Walter ur.15.08.1837 zm. 11.01.1916).
W latach 20-tych wieża kościelna uległa uszkodzeniu tak znacznie, że zdecydowano się świątynię zamknąć, co nastąpiło w 1931 roku. Cmentarz był jednak dalej wykorzystywany, choć w ograniczonym zakresie, aż do początku lat 40-tych. Ostatnim pochowanym Niemcem był mieszkaniec posesji nr 7 zamordowany w 1945 roku. Odjeżdżający Niemcy ogrodzili miejsce pochówku swoich bliski, niestety odgrodzenie zostało skradzione po wojnie. Lokalizacja świątyni i cmentarza w pobliżu tzw. "dzikiej plaży" pogorszyło ogólny san opisywanego obiektu. Zapotrzebowanie na kamień na przełomie lat 60-tych i 70-tych doprowadziło do dewastacji nagrobków, a sam kościół stał się miejscem pozyskiwania materiałów budowlanych. W okresie powojennym w kościele nie odbyła się żadna msza, a budynek stanowił miejsce zabaw dla dzieci i przebieralnię. Popadający w ruinę obiekt, mocno zdewastowany z zawaloną wieżą i dziurą w murze od strony południowo-wschodniej został rozebrany, a teren ogrodzony przez władze gminne na początku lat 60-tych. Na przełomie lat 60/70-tych głośno było o znalezisku jakiego dokonał pewien mieszkaniec Wałów pod płytą nagrobną jednego z grobów. Znaleziono szereg cennych przedmiotów, ukrytych w latach 40-tych przez poprzednich mieszkańców. Również do końca nie została wyjaśniona historia ekshumacji jednego z grobów. Do dziś jest on rozkopany. Z kościołem wiąże się również komiczna historia. Pewnego dnia Pani Halina Kowal i Józefa Twardochleb, po całym dniu ciężkiej pracy przy młoceniu, bardzo późnym wieczorem wybrały się w stronę dzikiej plaży aby się wykąpać. Ponieważ komary bardzo dokuczały narzuciły na siebie białe prześcieradła. W drodze powrotnej z kąpieliska, na wysokości kościółka, spotkały osobę jadąca na rowerze. Ponieważ było ciemno, a droga była nieoświetlona, stanęły nieruchomo na poboczu. Rowerzysta, jak się później okazało mieszkaniec Urazu, Lwowianin z pochodzenia, zobaczywszy dwie białe postacie zaczął się głośno żegnać i modlić po czym gwałtownie przyśpieszył - jechał do pracy.

Fot.6 Uroczysta Msza Święta - poświęcenie nowego krzyża.

Po zburzeniu kościoła jego obecność w wiosce została powoli zapomniana. O niemieckiej przeszłości naszej miejscowości przypominał jedynie cmentarz, który z roku na rok zarastał i niszczał. Jedynie przydrożny krzyż, do którego zmierzały kondukty pogrzebowe, przypominał pierwotny charakter tego miejsca. W roku 2008 spotkanie burmistrza z mieszkańcami Wałów zaowocowało wykarczowaniem i uporządkowaniem terenu cmentarza. Cały areał ogrodzono. W 2009 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Mieszkańców Doliny Potoku Jodłowa Woda i przy wsparciu finansowym mieszkańców postawiono nowy dębowy krzyż z figurą Jezusa pochodząca z jego poprzednika, teren przynależny wyłożono kostką oraz zasadzono krzewy ozdobne. 20 września 2009 odbyła się uroczysta Msza Święta polowa poprowadzona przez Ks. Marcina Maślaka. Podczas mszy poświęcono nowo postawiony krzyż oraz kamienną tablicę. Upamiętnia ona spoczywających dawnych mieszkańców wsi Wały i okolic.

Kapliczka pod wezwaniem św. Stanisława

Fot.1 Kapliczka pod wezwaniem św. Stanisława w miejscowości Wały.

Kapliczką nazywamy niewielką, przydrożną budowlę kultową wznoszoną w celu dziękczynnym jak i obrzędowym. Tego typu obiekty na stałe wpisały się w krajobraz polskiej wsi w tym i naszej.
Kapliczka ustawiona jest przy ogrodzie należącym do posesji numer 36. Została wybudowana pod koniec lat 50-tych - tak więc podawana data (pocz. XX wieku) budowy m.in. przez publikację "Miasto i Gmina Brzeg Dolny" (Wrocław 1992), nie jest zgodna z rzeczywistością. Zamysł budowy pojawił się z chwilą zburzenia nieczynnego już wówczas kościoła - kaplicy w miejscu dzisiejszej tzw. dzikiej plaży. Miejsce pod zbudowanie kapliczki zostało przekazane przez Antoninę Babulę (z domu Krzyżak).
Jest do obiekt murowany z dwuspadowym dachem, pierwotnie nakrytym dachówką, a obecnie blachą falistą. Przy budowie aktywnie uczestniczyli mieszkańcy wsi - zorganizowali zbiórkę pieniędzy i materiałów budowlanych, a następnie "gospodarczym" sposobem wykonanie. Po powodzi w 1997 roku kapliczka została poddana remontowi. Ze zbiórki pieniędzy (prowadzonej min. przez J. Szulc i J. Sidor) położono płytki na posadzce, zmieniono pokrycie dachu, odmalowano. Remont przeprowadzał m.in. Z. Burczyk i A. Borowiak.



Fot.2 Ołtarz kapliczki św. Stanisława.

Wyposażenie kapliczki jest bardzo skromne - prosty ołtarzyk z krucyfiksem, gipsowy posąg Matki Boskiej i drukowana replika obrazu :: Legendy o św. Stanisławie . W kapliczce odbywają się nabożeństwa majowe, czerwcowe, odpust w święto patrona oraz inne doraźne uroczystości religijne np. tradycyjne święcenie jajek (i całej "Święconki") w Wielką Sobotę.
Kapliczka i jej otoczenie jest zadbane dzięki mieszkańcom Wałów. Warto w tym miejscu wymienić te Panie które uczestniczyły (i uczestniczą) w utrzymaniu czystości i porządku: K. Kruk (+), J. Sidor, J. Szulc, M. Szeligowa, J. Lewandowska i inne.

Obiekty archeologiczne

Dzięki archeologii można dowiedzieć się o przeszłości naszych ziem w okresie przedpiśmiennym, tj. o tych czasach, gdy o działalności ludzkiej świadczą przedmioty materialne, a nie dokumenty pisane. Dlatego tak ważne są dla badaczy wszelkie znaleziska przypadkowe, np. w trakcie prac polowych.

Rys.1 Plan grodziska w miejscowości Wały.

Ustawa o ochronie zabytków z 2003 roku w sposób szczególny określa sposób postępowania z tego typu znaleziskami począwszy od zabezpieczenia obiektu i miejsca znalezienia, zgłoszenia władzom gminnym lub konserwatorowi zabytków, do przeprowadzenia prac badawczych. Warto w tym miejscu dodać, że świadome zniszczenie obiektu bądź jego eksploracja bez zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków jest karana. Z terenu Jodłowic, Starego Dworu i Wałów najwcześniejsze znalezisko pochodzi ze środkowej epoki kamiennej (od 8000 - 4200 roku przed Chrystusem) zwany mezolitem. Był to wiórek krzemienny znaleziony na Wałach. W tym okresie nastąpiło ocieplenie klimatu i ukształtowanie terenu jaki znany jest obecnie. Ludność tu mieszkająca zajmowała się polowaniem, prowadząc koczowniczy i zbieracki tryb życia. Powszechnie uznawany był kult lunarny - wartością dla ówczesnego człowieka był księżyc.
Kolejne znaleziska pochodzą z młodszej epoki kamiennej (neolitu), datowanej na okres od 4200 do 1700 roku przed Chrystusem, a ściślej z późnego okresu datowanego na 2500 - 1700 roku przed Chrystusem. W Jodłowicach znaleziono dwa toporki kamienne, a na Wałach fragment kamiennego młota. W okresie neolitu doszło do zasadniczych zmian w życiu ludności. Człowiek zajmuje się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt i porzuca koczowniczy tryb życia. W znaleziskach archeologicznych coraz częściej znajdowane są przedmioty z ceramiki - to świadectwo występowania pierwszych warsztatów, a więc kolejnego dowodu na stały tryb życia. Ta zmiana w zajęciach ludności została określona przez badaczy jako rewolucja neolityczna. W wierzeniach człowieka coraz większego znaczenia zaczyna odgrywać kult solarny, oddający cześć słońcu. Obserwując zjawiska pogodowe człowiek neolitu dochodzi do wniosku, że jego praca na roli coraz bardziej zależy od warunków pogodowych. W okresie późnym neolitu, a więc odnoszącym się do znalezisk z naszego terenu, ludność została zaliczona przez archeologów do tzw. kultury ceramiki sznurowej. Nazwa pochodzi od wizerunku odciśniętego sznura w górnej części naczynia.
Z epoki brązu (1700 - 650 roku przed Chrystusem) pochodzą: cmentarzysko i osada w Jodłowcach oraz dwa cmentarzyska i osada na Wałach. Epoka brązu dzieliła się na 5 okresów (wczesny, starszy, środkowy, młodszy, najmłodszy).

Fot.2 Grodzisko w miejscowości Wały - stan obecny.

Pozostałości na naszym terenie pochodzą z okresu starszego (1450 - 1200 rok przed Chrystusem) i okresu środkowego (1200 - 1000 rok przed Chrystusem). Okres starszy został określony przez badaczy jako kultura przedłużycka, a środkowy - łużycka. Cmentarzysko w Jodłowicach znajdowało się na wschód, a osada na południowym wschodzie od obecnego położenia wsi. Pierwsze cmentarzysko na Wałach znajdowało się na północ od wsi, drugie - bardziej na wschód od poprzedniego, osada zaś na wschodnim skraju wsi.
 W okresie przedłużyckim ludność zajmowała się uprawa roli ale coraz większe znaczeni zaczyna odgrywać metalurgia. Z brązu wyrabiano broń, narzędzia rolnicze, ozdoby i naczynia (chociaż w dalszym ciągu dominuje ceramika). Naczynia ceramiczne mają różne zdobienia w postaci ornamentów wyciskanych na świeżej glinie, a następnie wypalanej. Zmarłych w tym okresie chowano w kurhanach kamiennych lub ziemnych.

Rys.3 Fragment łodzi dębowej - XII/XIII w.

W okresie kultury łużyckiej zmarłych palono - to była nowość wśród dotychczasowych kultur. Kultura łużycka wytworzyła bogatą ornamentykę często nawiązującą do kultu słońca. Nazwa kultury wzięła się od pierwszych znalezisk na Łużycach. Drugie cmentarzysko na Wałach było czynne jeszcze w epoce żelaza (tzw. okres halsztacki, od 650 do 400 roku przed Chrystusem ).
Z okresu wczesno- średniowiecznego pochodzi grodzisko na Wałach, przy drodze wyjazdowej ze wsi, na terenie prywatnym. Grodzisko, o średnicy około 30 m, otoczone jest fosą o szerokości od 7 do 20 m. To pozostałość z czasów przedpiastowskich i okresu wczesnopiastowskiego. Tego typu obiekty na Dolnym Śląsku były budowane z myślą o zabezpieczeniu granic państwa, obronie miejscowej ludności i ochronie miejsc strategicznych z handlowego punktu widzenia (np. przy przejściu brodem przez rzekę).
Gród na Wałach mógł z powodzeniem spełniać te wszystkie cele. Z czasem jego znaczenie zmalało, nigdy zresztą nie był istotniejszym elementem obronnym - świadczyć mogą min. zachowane wymiary obiektu. Ważniejsze jednak jest brak wzmianek źródłowych w czasach późniejszych.
Mieszkająca ludność stanowiła część plemienia Ślężan. Nasza okolica była najpierw częścią państwa Wielkomorawskiego (lub była w obrębie jego wpływów politycznych), później wchodziła w skład państwa czeskiego, a od II połowy X wieku - państwa Mieszka i Bolesława Chrobrego. Gród zbudowany był z wałów drewnianych o konstrukcji rusztowo-hakowej. Polegał on na układaniu bierwion drewnianych poziomo na przemian wzdłuż i w poprzek, zaopatrzonych w haki drewniane, wycięte z konarów bocznych. Wolna część była wypełniona ziemią. Gród na Wałach wykazuje cechy typowego dla budowli XI-wiecznej - wysoki nasyp stożkowy o małej średnicy, otoczony fosą, wymagał niewielkiej ilości załogi i był stosunkowo łatwy do obrony. Ludność chroniła się w nim w wypadku zagrożenia.

Fot.4 Monety odkryte podczas budowy stopnia piętrzącego "Wały"

Fot.5 Moneta odkryta w miejscowości Wały.

Z przełomu XIII i XIV wieku pochodzą znaleziska odkryte w trakcie budowy stopnia wodnego na Wałach w 1953 roku. Znaleziono wówczas fragmenty łodzi dębowej (tzw. "dłubanki", wiosła, damskie puzderko zawierające pięć monet, tzw. dużych brakteatów, datowanych na II połowę XIII wieku. Warto w tym miejscu dodać, że od czasu do czasu z dna Odry da się wydobyć większe lub mniejsze fragmenty pni dębowych - może to pozostałości słynnych pni granicznych jakie Chrobry miał wbijać w dno rzeki. Znalezione brakteaty śląskie pochodziły z mennicy wrocławskiej należącej do Henryka IV Probusa. Miały one około 24 mm średnicy i ważyły przeciętnie 0,54 g. Były bite w srebrze. Znajdują się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

Fot.6 Krzyż pokutny - Jodłowice.

Z Jodłowic pochodzi krzyż pokutny datowany na XV - XVI wiek. Tego typu zabytkiem zajmuje się archeologia prawna. Krzyże pokutne stawiano od czasów średniowiecznych niemal w całej Europie. Najmłodsze obiekty pochodzą z XIX wieku. Są to pozostałości średniowiecznego prawa kanonicznego dotyczącego tzw. "compositio", czyli układu zawieranego między zabójcą, a rodzina ofiary. Jednym z elementów układu miało być postawienie krzyża kamiennego - wykonanego osobiście przez zbrodniarza i osobiście przez niego wkopanego, na miejscu zbrodni. Zabójca musiał wyrazić skruchę, przyznać się do zbrodni i wykonać jeszcze inne powinności - zapłacić odszkodowanie rodzinie ofiary, zaopiekować się dziećmi ofiary, udać się pielgrzymką do miejsc świętych, uiścić opłatę na kościół. To wszystko dotyczyło oczywiście tylko tych, co sami przyznali się do popełnienia przestępstwa. Była to forma "humanitarnego" potraktowania skruszonego zbrodniarza. W XVI wieku ta forma kary stała się częścią tzw."Constitutio Criminalis Carolina" ("CCC").

 Autor Andrzej Manasterski

Kąpielisko

Rzeki i akweny od zarania dziejów był źródłem życia. Początkowo człowiek nauczył się zdobywać z nich pożywienie, później wykorzystał glinę z narzecza do budowy domów, aż w końcu nauczył się wykorzystywać siłę wody do napędzania różnych urządzeń. Od wieków wody powierzchniowe stanową bardzo ważny czynnik rozwoju gospodarczego. Warto wspomnieć, że miejscowość Wały już w 1301 roku została odnotowana jako własność Henryka III Głogowskiego. Młyn wodny działał już w drugiej połowie XIV wieku. Wtedy wieś mogła mieć większe znaczenie od Brzegu Dolnego, o którym pierwsza wzmianka pojawiła się 50 lat później.
Miejscowość Wały położona jest na zróżnicowanych glebach, szeroką dolinę Odry pokrywają mady rzeczne oraz płaty gleb mułowych. W kierunku północnym występują warstwy gliny, która w znaczący sposób ma wpływ na powstanie rozlewisk na naszym terenie. W dniu dzisiejszym znaczenie dla rozwoju turystyki ma nie tylko rzeka Odra, lecz otwarte, strzeżone kąpielisko o wymiarach około 250 m x 180 m.

Rys.1 Fragment mapy z 1932 r. pokazująca wieś Wały, skrót Zgl oznacza Zeigelei czyli cegielnia.

Fot.1 Pierwsza trampolina - lata 50/60.

Niegdyś wymiary i znaczenie tego stawu były zupełnie inne. Mapy z początku XX wieku pokazują staw jako pas wody o przybliżonych wymiarach 200 m x 50 m, część okalającą jako gleby podmokłe. Już wtedy został on zmieniony przez działającą od ponad pół wieku cegielnię, która wydobywała glinę właśnie z tego stawu. Na tej podstawie można wnioskować, że na początku działalności cegielni, stawu albo nie było, albo miał wymiary nie przekraczające 50 m x 50 m. Wydobycie gliny trwało jeszcze w czasie II Wojny Światowej co powiększyło wyrobisko niemal do obecnych wymiarów, jak i utworzyło w pobliżu dwa mniejsze. Brzeg był piaszczysty, woda była czysta, więc mieszkańcy okolicznych wsi użytkowali go w celach rekreacyjnych. Jeszcze pod koniec lat 40-stych wybudowano pływające molo, na którego końcu znajdowała się trampolina. Na Zachodniej stronie były 2 skipy na wózki wąskotorowe, które służyły do wydobywania gliny. Teren kąpieliska zajmowany był przez mieszkańców dwóch domów, w których zamieszkiwało razem 5 rodzin pracujących przy budowie elektrowni. Zakończenie prac budowlanych przy stopniu piętrzącym "Wały" był nowym etapem rozwoju dla regionu.

Fot.2 Kąpielisko lata 50/60.

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych Zakłady Chemiczne NZPO "Organika-Rokita" (NZPO - Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Organicznego), stały się właścicielem gruntu z glinianką, którego zasób czystej wody postanowiono wykorzystać jako bufor zasilający wydział elektrolizy. Wtedy to koniecznością stało się wybudowanie zasilania stawu, gdzie skierowano część potoku Jodłówka. Teren kąpieliska zmienił swoje oblicze. Zakłady chemiczne, jako jedne z największych w swojej branży w Polsce nie szczędziły środków na stworzenie prawdziwego centrum rekreacyjnego, gdzie pracownicy oraz mieszkańcy gminy Brzeg Dolny mogli wypocząć. Stworzono praktycznie od podstaw całą infrastrukturę kąpieliska. Wybetonowano nabrzeże o długości prawie 200 m, tworząc dwa baseny rozdzielone cyplami. Jeden z basenów przeznaczony jest dla dzieci, ma głębokość od 0,4 m - 1,5 m, drugi zaś z głębokością 1,5m - 2,5 m. Z myślą o najmłodszych wybudowano brodzik o ma maksymalnej głębokości 0,4 m oraz basen o głębokości do 1 m, położone w miejscu dogodnym do obserwacji pociech przez rodziców.
Dotychczasowe domy mieszkalne, suszarnie i inne pozostałości po starej cegielni zostały zburzone, postawiono natomiast trzy niewielkie budynki. Pełnią one funkcję: domu mieszkalnego dla opiekuna ośrodka, pomieszczenia gospodarcze dla ratowników z ogólnodostępnym węzłem sanitarnym, oraz hangar na sprzęt wodny. Należy znaczyć, że ośrodek został wyposażony, nie tylko w kajaki i rowery wodne. Dysponował on również małymi jachtami klasy omega, łodziami regatowymi klasy Hornet, Ok-ding oraz Cadet. Dodatkowo również wypożyczyć można było łodzie wiosłowe. Wyznaczono teren pod pole kempingowe, które zostało uzbrojone w bieżącą wodę i prąd. Wybudowano chodniki, kort tenisowy i plac zabaw wyposażony w huśtawki, karuzele, itp. Na środkowym cyplu postawiono 3 trampoliny o wysokościach: 1,2 m, 2,2 m i 3,5 m. Do basenu płytkiego skierowana była zjeżdżalnia o długości 9 m zasilana w wodę bieżącą. Ze względu na jej niebezpieczną konstrukcję została szybko zamknięta.
Wieża dla ratowników o wysokości 4 m pomagała czuwać nad bezpieczeństwem plażowiczów. Kąpielisko nosiło nazwę: "Ośrodek Sportów Wodnych i Wypoczynku NZPO Organika Rokita".

Fot.3 Rekreacja lata 70/80.

Fot.4 Młodzi żeglarze - klasa Optymist - lata 80.

Tak przygotowany teren stał się szybko wymarzonym miejscem rekreacji dla mieszkańców całej gminy. Ludzie starsi mogli szukać ukojenia w zacienionym miejscu, młodsi mogli obserwować innych z dachu ratowniczówki, jeszcze inni mogli gasić pragnienia w restauracji "Róża Wiatrów" - dawnej stołówce budowniczych stopnia wodnego. Wstęp na kąpielisko był płatny. Powierzchnia wód użytkowych w Wałch wynosi 6,8 ha, co sprawia, że nie tylko plażowicze, ale wielu zapalonych wędkarzy znalazło dla siebie miejsce. Do końca lat 90-tych na kąpielisku w Wałach prowadzone były zawody wędkarskie, które ściągały każdorazowo znaczne grono turystów.
Akwen w niezmiennej formie służył do końca lat 90-tych, kiedy to powódź stulecia zalała teren zanieczyszczając wodę. Dwa lata później teren został zmodernizowany z funduszy gminnych i dotacji unijnych. Przestarzałą już płytę chodnikową zastąpiono kostką, a dawne drabinki i poręcze nowymi. Utworzono piaszczysta plażę, oraz zmodernizowano nie spełniające już normy trampoliny i wieżę ratownika. Na terenie kąpieliska zbudowano boisko do siatkówki plażowej, wstawiono ławki, oraz ulepszono plac zabaw.

Fot.5 Ćwiczenia ratownictwa wodnego 2008.

Wyremontowano budynki pomocnicze, zmodernizowano ogrodzenie oraz zadbano o tereny zielone. Negatywnym aspektem było zniszczenie części hangaru na sprzęt rekreacyjny. Poza kąpieliskiem zbudowano dwa parkingi mogące przyjąć łącznie około 150 aut. Od 2002 roku do dnia dzisiejszego część ośrodka jest prowadzona przez prywatnych dzierżawców i gminę. Do bezpieczeństwa przywiązuje się szczególną uwagę. W sezonie plażowiczów pilnuje kilku ratowników, zjeżdżalnie dla dzieci spełniają wszelkie standardy unijne i są całkowicie bezpieczne. Istnieje możliwość wynajmu łodzi i kajaków. Na tym terenie znajdują się natryski z czystą bieżącą wodą, tak zimną jak i ciepłą. Areał kąpieliska i pola namiotowego jest codziennie porządkowany. Zabawy do późnych godzin nocnych zapewnia "Róża Wiatrów". W upalne dni kąpielisko w Wałach przyciąga około 1000 ludzi każdego dnia, którzy przyjeżdżają własnym środkiem transportu jak i są dowożeni gminnymi autobusami. Poza turystami teren kąpieliska wykorzystują ratownicy wodni oraz strażacy w celu doskonalenia swoich umiejętności. Dodatkowo odbywają się tu dożynki gminne,

Fot.6 Teren kąpieliska - okres zimowy.

imprezy miłośników muzyki techno oraz co roczny festyn mieszkańców pobliskich miejscowości. W ramach bezpiecznych wakacji można podejrzeć pracę ratowników oraz doszkolić się z zakresu pływania i pierwszej pomocy. Co rocznie odbywają się tu egzaminy na kartę pływacką. Nie do pominięcia jest również Flis Odrzański, impreza o krajowym zasięgu, integrująca mieszkańców doliny rzeki Odry. Zimową porą miejsce to staje się ciche i urokliwe, na tafli dawnych glinianek można jeździć na łyżwach i wędkować, a pobliskie lasy zachęcają do licznych spacerów i podziwiania ich niezwykłych aspektów.

Autor Jędrzej Wojtas