Żagań

vor 1945 Sagan - Kreis Sprottau

Autor fotografii Eckhard Huth z Drezna.

Friedrich Bernhard Werner - Schlesische Bethäuser. Reprint von 1748 - 1752.

Piękna Dolina - Schönthal, obecnie część Żagania.

Panorama miasta na jednostronnej plakiecie noworocznej według Grundmanna i K. Schaletzke; odlew wykonany w Hucie Pauliny w Nowej Soli, z tyłu nazwiska autorów oraz sygnatura Huty, napis: GLÜCK AUF 1931 SAGAN.

Żagań - Pałac

Położony jest na południowo-wschodnim obrzeżu starego miasta, około 200 m od pl. Słowiańskiego. Na południe i wschód od pałacu płynie Bóbr, po obu stronach którego rozciąga się rozległy park krajobrazowy. Na wschodnim krańcu parku usytuowane są budowle fundacji książęcej – szpital i kościół św. Krzyża. W pałacu mieszczą się dom kultury, biblioteka miejska oraz wiele innych instytucji i firm.

Barokowy pałac stoi na zrębach średniowiecznego zamku księcia Konrada II. Budowę barokowej rezydencji rozpoczęto niedługo po nabyciu księstwa żagańskiego w 1627 roku przez Albrechta Wallensteina, dowódcę wojsk cesarskich w wojnie trzydziestoletniej. Wskutek tragicznej śmierci fundatora w 1634 roku prace zostały przerwane. W 1642 roku cesarz sprzedał księstwo żagańskie czeskiemu wielmoży, Wacławowi Lobkowicowi, który 24 lata później podjął dalszą budowę pałacu według nowego projektu Antonia della Porty. Realizację zadania, kontynuowanego przez następcę Wacława – Ferdynanda Lobkowica, zakończono w 1793 roku. W 1786 roku księstwo kupił książę Kurlandii Piotr Biron, po którym dziedziczyły je jego córki. Za czasów najmłodszej z nich Doroty Talleyrand-Perigord (1842-1862) rozebrano południowe, parawanowe skrzydło pałacu i zbudowano tam reprezentacyjny podjazd i oranżerię. Na nowo urządzonych zostało wiele wnętrz, a założony przez Wallensteina park został przekształcony w duchu romantyzmu i powiększony. Do tego zadania księżna Dorota zaangażowała wybitnego architekta, Fryderyka Teicherta.

Pałac założony jest na planie trzech skrzydeł z prostokątnym dziedzińcem otwartym na park, od północy i zachodu ujęty głęboką osuszoną fosą. Wysoka suterena sprawia, że piętrowa budowla wygląda na trzykondygnacyjną. Środkowe skrzydło nakrywa dach dwuspadowy, a skrzydła boczne – trzyspadowe. Elewacje, bogate w detal architektoniczny, w partii sutereny boniowane, wyżej artykułowane rozmieszczonymi między osiami okien pilastrami, zwieńczonymi w poziomie belkowania zróżnicowanymi plastycznie maszkaronami, obecnymi także w kluczach obramień okiennych. Na osiach fasady i elewacji zachodniej znajdują się wjazdy na dziedziniec, ujęte kamiennymi portalami, poprzedzone przerzuconymi arkadowo nad fosą pomostami. Elewacje od strony dziedzińca ukształtowane podobnie. W jednotraktowym układzie wnętrz komunikację poziomą zapewnia korytarz od strony dziedzińca, a pionową dwie klatki schodowe obok przejazdów. Wnętrza sutereny, korytarzy oraz części pomieszczeń parteru przekryte są sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Kilka sal na piętrze, w tym teatralną, zdobią sztukaterie na stropach, z lat 1792-1796, przypisywane Ch.W. Schultzemu.

Po II wojnie światowej opuszczony przez wiele lat pałac uległ zdewastowaniu. W latach 1965-1983 został odbudowany. Adaptacja zabytku łączyła się z szerokim programem prac konserwatorskich i restauracyjnych. Mimo braku programowych badań architektonicznych, w trakcie prowadzonych robót budowlanych dokonano szeregu odkryć, w tym reliktów średniowiecznego zamku, fundamentów czwartego skrzydła pałacu, rozebranego w XIX wieku i resztek dwu narożnych bastei z zarzuconego projektu z czasów Wallensteina. W 1958 roku opracowana została dokumentacja naukowo-historyczna pałacu, autorstwa M. Kutznera. Obecnie planuje się adaptację obiektu na cele hotelowo-konferencyjno-kulturalne.

Stanisław Kowalski
Źródło:
"Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego"

Żagań - Kościół św. Piotra i Pawła

Historia kościoła sięga 1272 roku, kiedy to książę Konrad Garbaty sprowadził do Żagania zakon franciszkanów. W niewiele lat później wybudowali oni niedaleko murów miejskich kościół i klasztor. Niecałe 200 lat cieszyła się świątynia spokojem, w 1485 roku została odbudowany po pożarze. W 1539 roku przeszła w ręce gminy ewangelickiej. Wówczas, w związku z inną formą liturgii, część wyposażenia została sprzedaniu lub uległa zniszczeniu.

Na początku XVII wieku, w 1604 roku dobudowano wieżę do fasady zachodniej, a wnętrze otrzymało empory. W tym czasie zmianie uległy także gotyckie okna, które skrócono poprzez częściowe zamurowanie od dołu. W 1632 roku książę Wallenstein sprowadził do Żagania zakon jezuitów. Od tego czasu, z przerwą w latach 1635-1652, kiedy znowu dysponowali nim ewangelicy, kościół i klasztor stanowił własność zakonu. Jezuici przebudowali wieżę w duchu klasycystycznym. Po kasacie zakonu w 1810 roku użytkowany był przez katolików. Pomimo pożarów i przebudów bryła kościoła zachowała gotycki charakter z początku XIV wieku. Generalnie kamienne elewacje przepruwają duże, zamknięte ostrołucznie okna, wypełnione gotyckimi maswerkami, osadzone w szerokich rozglifieniach. Wnętrze zamykają XVI wieczne sklepienia; w nawie sieciowe, w prezbiterium kryształowe. Wyposażenie wnętrza złożone z ołtarza, rzeźb, ambony pochodzi z baroku i powstało po 1730 roku.

Źródło - Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków

Żagań - zespół poklasztorny augustianów

Zespół poklasztorny augustianów (pl. Klasztorny 2)
Opactwo augustianów, przeniesione przez księcia Przemka z Nowogrodu Bobrzańskiego, istniało w Żaganiu od 1284 do kasaty w 1810, spełniając doniosłą funkcję cywilizacyjną i kulturową na terenie księstwa. Mimo wielokrotnych zniszczeń powodowanych wojnami i pożarami, klasztor odbudowywany był i powiększany w okresie gotyku, renesansu i baroku. Architektonicznymi członami zespołu są:

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP

Pierwotnie był tu kościół związany z osadą targową. Po lokacji miasta wzniesiono na jego miejscu farę, najpewniej trójnawową bazylikę, którą w 1284 otrzymali augustianie wraz z funkcją probostwa. Po 1333, kiedy opactwo uzyskało gwarancję materialnego wsparcia samorządu, podjęto pracę nad rozbudową świątyni, wznosząc najpierw gotyckie prezbiterium, a w 2. poł. XIV w. trójnawową halę z wieżą. Po zniszczeniach przez pożary w 1472 i 1486 kościół odbudowano, przedłużając korpus w kierunku zachodnim, podwyższając nawę główną i przekrywając wnętrza, łącznie z prezbiterium sklepieniami. W 1602 elewację zachodnią wzbogacono o dostawiony krużganek z loggią. Przebudowa kościoła po pożarze w 1730 w architekturze zewnętrznej zaznaczyła się przekształceniem okien i dachów nad korpusem i wieżą, a we wnętrzu barokowym wystrojem. Projektantem przebudowy był Karol Marcin Frantz, prace budowlane prowadził Johann G. Bober ze Świdnicy, zaś wystrój malarski i rzeźbiarski wykonali artyści wrocławscy Johann Urbansky, Johann Haberle i Christian Konrad. Do ok. 1750 trwały prace nad wyposażeniem kościoła, przy udziale licznych artystów, m.in. Michaela Wilmanna, Feldera, Jeremiasa Knechela, Georga A. Lichtenfelsa, Jeremiego Peszki. W XIX i XX w. przeprowadzone były wielokrotnie remonty i renowacje kościoła, największe w latach 1848–1853, 1946 i 1983–1988. Po 1945 liczne elementy wyposażenia poddane zostały konserwacji. Kościół jest orientowany, murowany z kamienia i cegły, trójnawowy w układzie pseudobazylikowym, pięcioprzęsłowy, z trzyprzęsłowym prezbiterium o prostym zamknięciu, czworoboczną wieżą wtopioną we wschodnie przęsło południowej nawy, zakrystią od północy, kaplicami od południa i krużgankiem od zachodu. Korpus kościoła i wieża nakryte są dachami mansardowymi, prezbiterium dwuspadowym. Z wyjątkiem zakrystii, przekrytej sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wszystkie wnętrza mają sklepienia gwiaździste, a nawa południowa sieciowe. Elewacje, oskarpowane, przeprute są szerokimi oknami barokowymi, a fasadę wieńczy późnogotycki szczyt schodkowy, rozczłonkowany blendami w pięciu pasmach. Ozdobą fasady jest renesansowy krużganek z przeszkloną loggią i wejściem do przedsionka, ujętym bogatą oprawą plastyczną. Zbarokizowane wnętrze kościoła posiada bogaty wystrój malarsko-rzeźbiarski. Górne partie nawy głównej ożywione są malowanymi iluzorycznie oknami i płaskorzeźbionymi parapetami, na których „siedzą” rzeźbione figurki aniołków. Nawę północną zdobi, idąca od chóru muzycznego przez całą długość, spłycona empora z ażurową balustradą. Jej kontynuacją w przestrzeni prezbiterium jest stiukowa, marmuryzowana, wklęsło wypukła balustrada empory. W wyposażeniu świątyni z XVII–XVIII w. czołowymi dziełami są ołtarz główny i stalle. Świetnie prezentuje się również chór muzyczny z lożą opata na stiukowych kolumnach, ufundowaną w 1740 przez opata Riehla. Jego staraniem powstały również (1745) balustrada chóru i prospekt organowy. Z okresu wcześniejszego pochodzi gotycki sarkofag księcia Henryka IV i renesansowy ołtarz Trójcy Świętej.

Dawny klasztor

Badania architektoniczne, przeprowadzone w 1999 przez Antoniego Kąsinowskiego, określiły etapy budowy klasztoru. Do kon. XIV w. powstały podstawowe dla konwentu obiekty, scalone w następnym stuleciu wokół wirydarza, przylegającego do północnej nawy kościoła. Najstarsze skrzydło wschodnie przebudowano w pocz. XV w. powiększając je o ryzalit mieszczący kaplicę św. Anny i bibliotekę nad nią. Po pożarze w 1730 klasztor rozbudowano o ryzality od zachodu i nadano wygląd barokowy. Po sekularyzacji pozostała tu plebania i urządzono katolicką szkołę realną. Od 1945 obiekt mieści plebanię. Trójskrzydłowe założenie z ryzalitami jest dwukondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi. W znacznej części pomieszczeń znajdują się sklepienia krzyżowo-żebrowe i krzyżowe. W korytarzu skrzydła wschodniego zachowała się polichromia gotycka i barokowa, a w skrzydle północnym malowidła z ok. 1740 o motywach architektonicznych z plecionymi portretami 52. opatów konwentu. Pierwotny kościół parafialny, przejęty przez augustianów, został wzniesiony na stoku, położonego od północy urwiska. Część najstarszych budynków klasztoru zlokalizowana była w znacznym obniżeniu za urwiskiem, co stwarzało wiele niedogodności w komunikacji wewnętrznej. Po pożarach zespołu w 1472 i 1486, wykorzystując gruzy i nawożąc ziemię, zniwelowano nierówności terenu. W ten sposób parterowe partie wielu obiektów klasztornych, w tym kapitularz, dom opata, refektarze letni i zimowy, fraternia, znalazły się w poziomie piwnic. Zachowane w dobrym stanie, niewykorzystywane, murowane są z kamienia i przesklepione kamiennym budulcem. Znajdują się pod północnym i zachodnim skrzydłem klasztoru, częściowo także pod dziedzińcem, obok kancelarii parafialnej. Biblioteka klasztorna, mieszcząca się na piętrze skrzydła wschodniego, składa się z dwóch pomieszczeń, przekrytych spłaszczonymi kopułami ozdobionymi freskami Georga Wilhelma Neunhertza. W wielkich kompozycjach artysta przedstawił alegorię Kościoła Zwycięskiego oraz adorację Świętej Trójcy przez kanoników reguły św. Augustyna. W wyposażeniu biblioteki, oprócz zdobionych snycersko, stylowych regałów, znajdują się dwa globusy z ok. 1640 – ziemi i gwiazdozbioru. Żagańska biblioteka klasztorna od XV w. należała do najznamienitszych na Śląsku. Znane było tutejsze skryptorium, w którym pracowali wybitni iluminatorzy – Henryk z Gubina i Marcin z Roudnic. Po sekularyzacji najcenniejsze dzieła biblioteki, w tym kronika klasztoru, inkunabuły i starodruki przejęła Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, gdzie szczęśliwie przetrwały. Znaczna część księgozbioru znajduje się w Biblotece Wojewódzkiej w Zielonej Górze, jako depozyt. W sąsiedztwie biblioteki znajduje się obszerna empora, otwarta arkadowo do prezbiterium. Pierwotnie służyła, jako chór zakonny. W 1985 urządzono w niej ekspozycję muzealną, prezentującą wycofane z użytkowania, pochodzące z zespołu klasztornego dzieła sztuki – obrazy, rzeźby, przedmioty rzemiosła artystycznego, paramenty liturgiczne oraz dokumenty i książki, m.in. „Obiecadło” – elementarz nauki dla dzieci polskich, wydrukowany w Żaganiu z inicjatywy opata Ignacego Felbigera (1758 – 1778), napisany przez tutejszego augustianina, Stanisława Rechocińskiego.

Dawna szkoła nowicjatu i konwikt, obecnie hotel PTTK

Obiekty wzniesiono w latach 1740–1758 przez scalenie różnych budynków, w tym renesansowego pałacu opatów. Po 1810 mieściły się tu różne instytucje państwowe a następnie więzienie. Opuszczony po 1945, w latach 1972–1975 został odbudowany. Barokowa budowla, przyległa wschodnim krańcem do klasztoru, posadowiona zewnętrzną stroną na murach obronnych, zamyka od północy i zachodu wielki dziedziniec klasztorny. Założona jest na wydłużonym, nieregularnym planie, półtoratraktowa, piętrowa, nakryta dachem dwuspadowym, rozdzielonym wieżą na dwa segmenty. Pomieszczenia parteru mają sklepienia krzyżowe i kolebkowe, w dawnym pałacu opatów wsparte pośrodku na filarze. Lokal na piętrze wieży zdobią rokokowe malowidła o tematyce astronomicznej. Na jednej ze ścian widnieje portret astronoma Johannesa Keplera, który w ostatnich latach życia mieszkał i pracował w Żaganiu.

Spichlerz klasztorny

Gotycki, zbudowany w XV w., wyremontowany w latach 1974–1975, zamyka dziedziniec klasztorny od południa. Jest murowany, o ceglanym licu, prostokątny w planie, trzykondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Od strony dziedzińca elewację artykułują biegnące przez całą wysokość ostrołuczne blendy, mieszczące trzy kondygnacje, zamkniętych ostrym łukiem okienek.

Pomnik wotywny

Usytuowany obok prezbiterium od strony południowej, wzniesiony został z fundacji opactwa w 1709, w intencji ochrony przed plagami zarazy, pożarów, głodu i wojny. Posadowionemu na postumencie posągowi Marii, towarzyszą figury świętych – Augustyna, Jadwigi, Floriana i Rocha, ustawione w narożach czworobocznej balustrady otaczającej główną statuę.

Stanisław Kowalski
Źródło:
Zabytki Architektury Województwa Lubuskiego

Żagań

Nie zlokalizowany dotąd, wymieniany w 1202 roku gród kasztelański w Żaganiu położony był gdzieś w pobliżu obecnej wsi Stary Żagań. Tam też powstała osada targowa, a związany z nią romański kościółek z pierwszej połowy XII wieku zachował się do dziś. Jeszcze w XII stuleciu targ przeniesiony został bliżej przeprawy przez Bóbr. Przedlokacyjna osada położona była w paśmie zbieżnym z ulicą II Armii. Związany z nią kościół usytuowany był w tym samym miejscu co obecny Wniebowzięcia NMP. W pierwszej połowie XIII wieku nastąpiła lokacja przestrzenna Żagania, w wyniku której otrzymał on regularny plan z czworobocznym rynkiem w centrum. Pod koniec tego stulecia miasto zostało powiększone i otrzymało drugi rynek (pl. Słowiański) z siecią związanych z nim ulic oraz otoczony murami i fosą. W obrębie obwarowań znalazły się klasztory augustianów i franciszkanów a także zamek książęcy. W średniowiecznych fortyfikacjach tkwił Żagań do XIX wieku.

Już od XIV wieku pracowały słynne żagańskie kuźnice, produkujące żelazo z występującej w okolicy rudy darniowej. W wydanym na przełomie XVI i XVII wieku poemacie "Officyna Ferraria abo huta y warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego" Walenty Rożdzieński pisze także o żagańskim kopalnictwie. Ostatnia wojna i jej skutki uszczupliły mocno zabytkowe zasoby Żagania. Duży rejestr strat dotyczy głównie architektury mieszkalnej. Dotkliwość szkód jest tym większa, że nie ogranicza się do ubytków w zespole stylowej zabudowy. Zatarciu uległo także pierwotne rozplanowanie miasta, o co gorsza w rażący sposób okaleczony został staromiejski układ przestrzenny. Stało się tak wskutek zlokalizowania na terenie zabytkowego ośrodka tandetnego architektonicznie, zunifikowanego w formie współczesnego budownictwa mieszkaniowego, posadowionego kolizyjnie wobec historycznych ciągów komunikacyjnych i tradycyjnych linii zabudowy. Mimo takiego stanu rzeczy Żagań należy do najciekawszych pod względem zabytkowym miast na terenie Dolnego Śląska. Decyduje o tym wysoka ranga artystycznych ocalałych obiektów architektury monumentalnej, przede wszystkim rozległego założenia pałacowego, zespołu poaugustiańskiego i dawnego zespołu franciszkańsko-jezuickiego.

W przestrzeni architektonicznej miasta zaznaczyła się fundacyjna działalność Doroty Talleyrand, władającej książęcymi dobrami w latach 1842-1862. Za czasów Doroty dwór żagański stał się jednym z najbardziej znaczących centrów kulturowy w Europie. Księżna rozwijała równocześnie wcale nie powszechną w tamtych czasach działalność charytatywną, której pomnikiem jest zbudowany w 1848 roku szpital, do dziś pełniący te funkcję. Szpital i powstały wraz z nim kościół św. Krzyża wkomponowane zostały w kompleks wielkiego założenia parkowego. Mimo, że od czasów fundacji upłynęło blisko półtora wieku, taka lokalizacja nie odbiega swą nowoczesnością od dzisiejszych wymagań. Jeśli chodzi o powstałe staraniem Doroty wielkie założenie parkowe, to obecnie tylko jego część, położona najbliżej pałacu wykorzystywana jest zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.

Z Żaganiem związanych jest wiele wybitnych postaci ze świata kultury i sztuki. Wśród architektów, rzeźbiarzy i malarzy wymienić trzeba takich mistrzów jak: Antonio Porta, Stefan Spinetti, Marcin Franz Młodszy, Oskar Teichert, Chrystian Walenty Schultze, Jerzy Wilhelm Neunhertz, Józef Grassi, Antoni Graff. W latach 1628-1630 mieszkał w Żaganiu słynny astronom Jan Kepler. Tutaj napisał jedną ze swych przełomowych dla nauki dzieł. W czasie wojen napoleońskich przebywał też Hennry Beyle, znany później po pseudonimem Sthendal znany pisarz francuski. Na zaproszenie Doroty Talleyrand dwukrotnie przebywał w Żaganiu Franciszek Liszt.

Źródło:

Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków