Zimna Brzeźnica - powiat żagański

vor 1945 Kaltenbriesnitz - Kreis Sprottau

Pozostałością kościoła pochodzącego z XIV wieku jest już tylko dzwonnica z 1835 roku, usytuowana obok drogi na terenie nieczytelnego już cmentarza niemieckiego. Kościół przez kilka stuleci był  pod opieką rodu von Knobelsdorff, fundatorów jego wyposażenia. W XVII wieku istniała obok świątyni kaplica p.w. św. Krzyża. Opuszczona jednak popadała  w ruinę i także dawno już nie istnieje.

Malownicza ruina dworu w Zimnej Brzeźnicy zarośnięta drzewami i roślinnością znajduje się kilka kilometrów od głównej trasy wiodącej z Zielonej Góry do Wrocławia, między Nowym Miasteczkiem, a Gaworzycami, w kierunku południowym niedaleko wsi Jabłonna. Położona w centrum wsi znajduje się w pobliżu brukowanej drogi, na terenie dawnego zespołu pałacowo-folwarcznego, w sąsiedztwie XIX-wiecznego klasycystycznego pałacu, obecnie zdewastowanego i popadającego w ruinę.

Dwór

O genezie dworu i jego pierwotnym wyglądzie niestety niewiele wiemy. Prawdopodobnie pierwszymi właścicielami Zimnej Brzeźnicy była rodzina von Pless. Od XVI w. wieś należała do rodu von Haugwitz, następnie do rodziny von Niebelschutz, która władała tamtejszymi dobrami aż do lat 80. XVII wieku. Wzniesienie w XVI wieku murowanej obronnej budowli, stopniowo rozbudowywanej w kolejnych wiekach, wiąże się właśnie z tymi dwoma rodami. Następnie włości były w posiadaniu rodzin von Knobelsdorff, von Zedlitz oraz von Heuthausen. Ci ostatni władali nimi do końca XIX wieku. Na początku XIX wieku w sąsiedztwie starego dworu wzniesiono wygodniejszą siedzibę w stylu klasycystycznym, a istniejący dwór przystosowano do celów gospodarczych. Pod koniec XIX stulecia dwór został zniszczony pożarem, a nieodbudowany popadł w ruinę.

Renesansowy dwór, wzniesiony z kamienia polnego i cegły, założony jest na planie nieregularnego prostokąta, z ryzalitami od północy i wschodu. Najlepiej zachowała się elewacja południowa, trójkondygnacyjna, czteroosiowa, posiadająca resztki tynków i przypór, wspierających niegdyś okazałą budowlę. To właśnie w tej partii dworu, w części południowo-zachodniej w przyziemiu ocalało tynkowane wnętrze z lunetami, przesklepione kolebkowo i wnęka, w której niegdyś znajdował się piec. Sklepienie kolebkowe pozbawione tynków przetrwało także w piwnicy od strony północno-wschodniej, z wejściem głównym zamkniętym arkadą, od wewnątrz zdobioną prostokątnymi płycinami dzielonymi na dwa pola w kolorze niebiesko-białym. Elewacja wschodnia, przepruta arkadami, zachowała się do drugiej kondygnacji. Najstarszą częścią dworu jest zapewne część północna, dwukondygnacyjna, pozbawiona tynku, z prostymi otworami okiennymi. We wnętrzu pozbawionym dachu niektóre okna w uskokowych ościeżach zachowały resztki profilowanych opasek.

Niewiele wiadomo o pierwotnym wyglądzie dworu, nie zachowały się żadne przekazy źródłowe czy ikonograficzne. Jedynie na podstawie analizy architektonicznej bryły i zachowanych fragmentów budowli (ocalałych częściowo przypór i śladach po wykuszu) można przypuszczać, że obiekt powstał w XVI wieku jako posiadłość mieszkalno-warowna.

Pałac

Klasycystyczny pałac z neogotyckim ryzalitem pierwotnie otoczony od południa i zachodu parkiem krajobrazowym znajduje się przy trasie wiodącej od Zielonej Góry w kierunku Wrocławia, ok. 20 km. za Nowym Miasteczkiem, niedaleko Gaworzyc. Położony w południowej części wsi, po zachodniej stronie drogi, niegdyś wchodził w skład okazałego założenia pałacowo-folwarcznego. Obecnie zdewastowany i pozbawiony dachu popada w ruinę.

Historia obiektu wiąże się z rodziną von Heuthausen, która w XIX wieku wybudowała nowy pałac, w duchu klasycyzmu, w sąsiedztwie renesansowego dworu (będącego obecnie ruiną), a wraz z nim imponujący folwark. Ogromne założenie dzieliło się wówczas na dwie części: od strony południowej – pałacowo-parkową, od strony północnej – folwarczną z budynkami gospodarczymi. W 3. ćw. XIX wieku wzbogacono klasycystyczną bryłę pałacu od strony wschodniej neogotyckim ryzalitem z wieżyczkami. Od początku XX wieku, aż do wybuchu II wojny światowej majątek należał do rodziny von Waldow, która w tym czasie dokonała kolejnej rozbudowy folwarku i przebudowy niektórych obiektów. Po II wojnie światowej pałac wraz z zabudowaniami gospodarczymi należał do PGR.

XIX-wieczny pałac, wzniesiony z cegły, tynkowany, rozplanowany na rzucie prostokąta posiada boczny ryzalit i tworzy kształt litery „L”. Zwrócony fasadą w kierunku północnym do podwórza gospodarczego, otwarty jest od strony południowej do rozległego parku krajobrazowego. Jest budowlą zwartą, jednokondygnacyjną z poddaszem użytkowym, pierwotnie nakrytym dwuspadowym dachem z dachówki ceramicznej. Elewację frontową, z bocznym ryzalitem od strony wschodniej zwieńczonym neogotyckim szczytem z wieżyczkami, akcentuje pseudoryzalit zakończony trójkątnym naczółkiem, do którego prowadziły niegdyś schody z tarasem. Analogiczny pseudoryzalit znajduje się w elewacji od strony południowej, z istniejącą niegdyś werandą, do której prowadziły znacznie wyższe schody. Elewacja wschodnia, stanowiąca boczną ścianę ryzalitu, zwieńczona jest neogotyckim szczytem z fialami, elewacja zachodnia, prostym trójkątnym szczytem bez wieżyczek. Układ horyzontalny pałacu podkreśla wysoki cokół, ponad którym znajduje się profilowany gzyms oraz dekoracyjnie opracowany fryz koronujący wsparty na konsolkach, ze stylizowanymi kwiatami zwiniętymi w spiralę, z puttami oraz okrągłymi otworami. Nieco skromniej opracowany jest ryzalit wschodni pozbawiony dekoracyjnego fryzu, ale posiadający profilowane gzymsy. Wertykalizm wyznaczają otwory okienne wygięte łukowato lub prosto, ujęte w opaski z nadokiennikami w postaci gzymsów odcinkowych. Dekoracja pałacu jest więc typowo klasycystyczna z frontonami, naczółkami i zdobieniami znamiennymi dla sztuki antycznej. Dodane w okresie późniejszym elementy neogotycvkie nie zatarły jej pierwotnego wyrazu architektonicznego.

Pierwotny układ pomieszczeń pałacu był dwutraktowy, z półtraktowym korytarzem w korpusie głównym i schodami biegnącymi na piętro, łączącym westybul z salonem od strony ogrodowej oraz pozostałymi wnętrzami. Po II wojnie światowej wnętrza pałacu zaadaptowano na pomieszczenia biurowe i mieszkalne, w których mieściła się siedziba Stacji Hodowli Roślin w Przecławiu, niszcząc przy tym pierwotny układ wnętrz. Obecnie obiekt popada w ruinę, od wielu lat nie jest użytkowany.

Monika Gruca
Źródło:
"Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego"