Kościół grodowy

Kościół grodowy (I) na Ostrowie Tumskim - historyczny świadek Obrony Głogowa.

Henryka Podolińska

Kolegiata pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na Ostrowie Tumskim, kryje relikty kościoła grodowego, wspomnianego pośrednio w kronice Galla Anonima z XII w. w opisie Obrony Głogowa. Gall podaje, że w czasie gdy cesarz niemiecki Henryk V przeprawiał się przez rzekę koło Głogowa [24. sierpnia], ludność grodu słuchała mszy świętej celebrowanej w dniu św. Bartłomieja Apostoła. Wspomniana kronika to jedyne źródło pisane zawierające wiadomość o świątyni grodowej.

Istnienie kościoła potwierdziły dopiero badania archeologiczne prowadzone w kolegiacie
przez Tadeusza Kozaczewskiego z zespołem z Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, w latach 1964-1966, 1968-1969 i w 1971 r. Stanowiły one kontynuację badań nad rozwarstwieniem i chronologią murów kolegiaty głogowskiej, zainicjowanych przez Tadeusza Zagrodzkiego, a wykonanych w 1952 i 1954 na zlecenie centralnych władz konserwatorskich.

W trakcie badań odsłonięto, w części nawowej kolegiaty i zachodniej partii prezbiterium, pozostałości kamiennych murów i fundamentów. T. Kozaczewski wyróżnił z nich dwa nawarstwiające się założenia sakralne: starszy (I) kościół kamienny i młodszy (II) kościół kamienny.

Starszy (I) kościół kamienny, według T. Kozaczewskiego, został wzniesiony prawdopodobniej w 3 ćw. XI w., a uległ zniszczeniu przypuszczalnie w 1157 r., w czasie najazdu Fryderyka Barbarossy na Polskę. W jego miejsce zbudowano w II poł. XII w. młodszy (II) kościół kamienny, który istniał aż do czasu budowy okazałej ceglanej bazyliki w XIII w. (jej budowę rozpoczęto w 4 ćw. XII w.; wyróżnia się dwa założenia tej świątyni). Późnoromańska bazylika została następnie przebudowana na halę gotycką w XIV – XV w., do której po 1838 r. dobudowano neogotycką wieżę.

Badacze kolegiaty: T. Kozaczewski, O. Czerner, T. Jurek oraz miasta Głogowa, m. in. M. Kutzner, S. Kowalski wskazują na istnienie starszego (I) kościoła grodowego w czasie Obrony Głogowa w 1109r.

Kolegiata - etapy budowy, [autorka rysunku: H. Kozaczewska-Golasz],

w: T. Kozaczewski, Głogów wczesnośredniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006, s. 85.

Na podstawie kolejnych badań, prowadzonych przede wszystkim przez archeologów muzeum głogowskiego, w obrębie murów i w okolicach kolegiaty, ustalono, że starszy kościół grodowy usytuowano w południowo-wschodniej części wczesnośredniowiecznego grodu, stanowiącej pierwotnie prawdopodobnie obwarowane podgrodzie. Wokół kościoła znajdował się wolny od zabudowy plac, co może wskazywać, zdaniem archeologa Zenona Hendla (2003 r.), że miejsce to było od początku istnienia grodu przeznaczone pod obiekt sakralny, a kościół romański mogła poprzedzać inna świątynia, której ślady nie zachowały się do czasów nam współczesnych. Kościołowi towarzyszył cmentarz (w trakcie badań prowadzonych przez T. Kozaczewskiego odsłonięto pochówki po stronie wschodniej i zachodniej budowli).

Pozostałości starszego (I) kościoła kamiennego odnaleziono na głębokości ok. 1,5 m poniżej poziomu posadzki gotyckiej kolegiaty. W drugim przęśle nawy środkowej, licząc od zachodu, odkryto relikty czworobocznej budowli o wymiarach zewnętrznych 4,40 x 4,00 m, których mury o szerokości ok. 1 m zostały zbudowane z kamieni polnych i łupanych łączonych zaprawą wapienną. Na wschód od tego obiektu odsłonięto mury fundamentowe młodszego (II) kościoła kamiennego – jednonawowego z absydą od wschodu. Dalej na wschód, za absydą tego kościoła, w wykopie założonym w zachodniej części prezbiterium, odnaleziono półkolistą absydę z zaczątkami ściany północnej, wykonaną z kamienia. Z zachowanych tu fragmentów muru i fundamentów można odtworzyć proces ich wznoszenia. Dolną warstwę kamieni fundamentowych ułożono na glinie w rowie głębokim na ok. 40 cm, górne warstwy – wykonano na zaprawie wapiennej, wyprowadzając je nieco ponad ówczesny poziom terenu. Wokół fundamentu założono warstwę gliny (na odległość 25-30 cm od muru), która miała zabezpieczać mur przed wilgocią z podłoża. Mury nadziemne wzniesiono z kamieni łupanych
na zaprawie wapiennej, natomiast zewnętrzne lico wykonano z obciosanych kostek granitowych (obrobionych z pięciu stron, szósta strona trafiała do wnętrza muru), układanych w warstwy. Nie jest znany sposób opracowania lica wewnętrznego, gdyż uległo ono rozbiórce. Na podstawie jednak znalezionych niewielkich odłamków tynku ze śladami polichromii, sądzi się, że pokrywały je tynki z barwnymi freskami.

Podobieństwa występujące między odnalezionymi fragmentami murów czworobocznej budowli i jednej z absyd (posadowienie murów na tym samym mniej więcej poziomie, zastosowanie drobnych kamieni łupanych do wypełnienia wnętrza murów, użycie tej samem zaprawy), posłużyły do wysunięcia przypuszczenia, że pochodzą one z jednego założenia sakralnego, zamkniętego od wschodu absydą i mającego wieżę lub kruchtę od zachodu. Część środkowa jest nieznana. W jej miejscu wzniesiono młodszy (II) kościół kamienny, niszcząc prawdopodobnie fundamenty starszego kościoła. Przypuszcza się jednak, że starszy kościół mógł być również budowlą jednonawową.

Kolegiata – rekonstrukcja rzutu (I) kościoła kamiennego, [autor rysunku: T. Kozaczewski],

w: T. Kozaczewski - Głogów wczesnośredniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006, s. 45.

Kolegiata – plan murów fundamentów kościołów romańskich, [autor rys.: J. Burnita],

w: O. Czerner, Badania kolegiaty w Głogowie, w: Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, pod red. A. Buko i Z. Świechowskiego, Warszawa 2000.

Kolegiata – odsłonięte relikty starszego (I) kościoła grodowego oraz młodszego (II) kościoła w widoku od strony zachodniej z wieży kolegiaty,

[fot. 1995 r., wyk. R. Rokaszewicz ], w: Kolegiata głogowska - historia i przyszłość, Głogów 2006.

Kolegiata - wschodni fragment muru absydy najstarszego kościoła grodowego, fot. 1966 r.,

w: T. Kozaczewski - Głogów wczesnośredniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006, s. 40.

Kolegiata - wschodni fragment muru absydy najstarszego kościoła grodowego, fot. 1966 r.,

w: T. Kozaczewski - Głogów wczesnośredniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006, s. 40.

Przy kościele tym mogła zostać ulokowana wspólnota duchownych, która dała początek późniejszej kolegiacie (instytucji kościelnej). W Polsce, w końcu XI w. i w I poł. XII w. tworzą się przy kościołach książęcych w ważniejszych grodach państwa i przy niektórych kościołach możnowładczych kilkuosobowe zgromadzenia duchowieństwa - grupy kanonickie, powoływane do zadań duszpasterskich, do uświetniania rezydencji oraz do pomocy władzy miejscowej. Odgrywały one ważną rolę w życiu kościelnym kraju i stanowiły dla biskupa ważniejsze punkty administracji kościelnej. Powstanie kolegiaty w Głogowie historycy (T. Lalik, H. Gerlic, T. Jurek) wiążą ze szczególnym znaczeniem tego grodu, jako ośrodka administracji państwowej, w czasach pierwszych Piastów. Według Tadeusza Lalika, „istnienie kolegiaty było kwestią prestiżu, znamieniem rangi danego ośrodka i jego zwierzchnika w ówczesnym społeczeństwie” (cyt. za: „Początki kolegiaty głogowskiej…, s. 70). W historiografii Śląska powszechnie uważa się, że kolegiata głogowska jest najstarszą spośród kolegiat śląskich. Źródła nie naświetlają jednak dostatecznie początków jej powstania, stąd też wśród badaczy przedmiotu nie ma w tej sprawie jednolitego stanowiska. Część historyków, jak J. Heyne, C. Grünhagen, H. von Loesch, opierając się na późnośredniowiecznych przekazach kronikarzy działających w środowisku wrocławskim i głogowskim, przyjmowała pojawienie się środowiska kanonickiego w Głogowie na I poł. wieku XII. Natomiast inni badacze, do których należeli L. Schulte, T. Silnicki, przesuwali początek fundacji na XIII w. Zdaniem Schultego, takie datowanie powstania kolegiaty uzasadnia pojawienie się pierwszych wiarygodnych dokumentów potwierdzających jej istnienie właśnie w początku XIII stulecia (w 1218r. wspomniany pierwszy prepozyt Piotr). Polscy historycy z II poł. XX i pocz. XXIw. m. in.: T. Lalik, B. Kumor, H. Gerlic, T. Jurek, K. Dola, R. Żerelik przychylali się również do przekonania o wczesnym zaistnieniu środowiska kolegiackiego w Głogowie. Konkretna datacja fundacji kolegiaty nie została ustalona, wysuwano rok 1120, ale też przedział czasowy 1120 – 1126. Podobnie sporna pozostaje kwestia osoby fundatora. Według zapisów „Rocznika głogowskiego” z XV w., wspólnotę kanonicką miał ufundować w 1120 r. biskup wrocławski Heymo i dux Woyslaus. Współcześni badacze wysunęli trzy różne poglądy na temat inicjatywy fundacji: upatrywano fundatora w Bolesławie Krzywoustym (T. Lalik), wskazywano na wspólną fundację dokonaną przez biskupa Heymo i komesa Bolesława Krzywoustego, Wojsława z rodu Powałów, przeprowadzonej jednakże za zgodą Krzywoustego (H. Gerlic), jak również dowodzono, że jest to wspólna fundacja biskupa Heymo i Bolesława Krzywoustego (T. Jurek). W dawnych opracowaniach historii Śląska znajdujemy opinię, że Bolesław Krzywousty ufundował kolegiatę w dowód wdzięczność za okazaną w 1109 r. wierność i waleczność głogowian oraz, że była to fundacja przebłagalna księcia wyrzucającego sobie okrutne zgładzenie swojego przyrodniego brata - Zbigniewa.

Pierwotną siedzibę kanoników lokalizowano też w kościele św. Piotra, istniejącym dawniej na terenie średniowiecznej osady na lewym brzegu Odry. Jej przeniesienie do ceglanej bazyliki – kościoła NMP na Ostrowie Tumskim miało nastąpić w poł. XIII w. Nie potwierdziły tego badania archeologiczne, datujące rozpoczęcie budowy kościoła św. Piotra na ostatnie lata XII w. lub pocz. XIII w.

Ponownie pozostałości kościołów kamiennych zostały poddane badaniom w latach 1995-1996 i 1997-1998, w związku z przystąpieniem w II poł. l. 80-tych do restauracji kolegiaty, a także planowaną, w jej ramach, budową krypty mieszczącej starsze założenia sakralne. Udostępnienie ich zalecił w wytycznych konserwatorskich dla restauracji kolegiaty Wojewódzki Konserwator Zabytków w Legnicy, Zdzisław Kurzeja. Restytucję świątyni podjęto ze względu na jej rangę, znaczenie dla historii Polski, regionu i ziemi głogowskiej. Na zlecenie ks. Ryszarda Dobrołowicza, Pełnomocnika gorzowskiej kurii biskupiej ds. przedsięwzięcia, Olgierd Czerner, wraz z zespołem, opracował koncepcję restauracji kolegiaty. W koncepcji tej uznano starsze elementy budowli za najcenniejsze pod względem kulturowym i historycznym.

Badania architektoniczno-archeologiczne w l. 90-tych kierowane były przez O. Czernera, a wykonane m. in. przez archeologów oraz konserwatora zabytków z Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie pod kierownictwem Z. Hendla. Z uwagi na zagrożenie stabilności filarów łuku tęczowego nie odsłonięto znajdującego się pod nim muru części absydy starszego kościoła.

Kryptę, o konstrukcji żelbetowej, zbudowano w l. 1997–1999, pod nawą główną i częściowo
pod prezbiterium. Prace prowadzone były według projektu sporządzonego głównie przez architekta S. Radomskiego, we współpracy z konstruktorem inż. J. Kandeferem. W 2006 r. przystąpiono do zagospodarowania wnętrza krypty, w oparciu o projekt sporządzony przez O. Czernera i A. Zadrożną. W dokumentacji tej przedstawiono także program ekspozycyjno-edukacyjny krypty kolegiackiej. Przewiduje on, po zakończeniu prac, że zwiedzający będą mogli nie tylko przeżyć „żywą” lekcję historii: poznać relikty najstarszych założeń świątyni, ale również zapoznać się z eksponowanymi we wnętrzu krypty elementami lapidarialnymi
i zobaczyć model grodu średniowiecznego Głogowa z modelem ówczesnego kościoła.

Starszy kościół kamienny na Ostrowie Tumskim w Głogowie jest jednym z nielicznych pomników dziedzictwa przeszłości, które świadczą o pierwszych wiekach polskiej państwowości. Został usytuowany na terenie warownego grodu, pełniącego niezwykle ważną funkcję militarno-administracyjną w systemie obronnym zachodniej granicy Polski piastowskiej.

Najprawdopodobniej w kościele tym byli władzy Polski Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty, gdyż zwyczajem ówczesnym było odwiedzanie świątyń przez panujących w czasie ich pobytu w grodzie.

Kościół grodowy (I) jest świadkiem dramatycznych wydarzeń Obrony Głogowa z 1109 r. – jednej z najsłynniejszych walk w historii Polski. Wydarzenie to zostało ukształtowane w świadomości Polaków jako symbol heroicznej walki, szczególnego oddania i wierności Ojczyźnie.

Kościół ten należy do najstarszych świątyń chrześcijańskich na Śląsku. Istnieją podstawy, aby uznać go za pierwotną świątynię kolegiacką w Głogowie. Według średniowiecznej tradycji, początki środowiska kanonickiego w Głogowie sięgają zarania XII w. Historycy Śląska przyjmują, że kolegiata głogowska jest najstarszą spośród kolegiat Chrobrowej diecezji wrocławskiej. Kolejne kolegiaty powstały w regionie dopiero w przeciągu XIII i XIV w.: w Opolu (między 1232 a 1239 r.), Legnicy (1348/49 r.), we Wrocławiu – pw. św. Idziego (ok. 1250 r.) i pw. Św. Krzyża (1288 r.), w Brzegu (1371 r.), Raciborzu (1292 r.), Głogówku (1379 r.), Otmuchowie (1386 r.), Niemodlinie (1389 r.).

Istnieją podstawy, aby uznać kościół grodowy (I) na Ostrowie Tumskim w Głogowie za jedną
z najstarszych świątyń kanonickich w Polsce. Wcześniejsze, niewielkie wspólnoty kanonickie funkcjonowały w grodach: Poznań, Gniezno, Kraków, Kruszwica. Kolegiata głogowska nosiła tytuł nadany w średniowieczu, nieprzerwanie przez kilka wieków, aż do sekularyzacji w 1810 r. dokonanej przez władze pruskie. Tylko nieliczne świątynie kolegiackie w Polsce mogą poszczycić się tak długim okresem funkcjonowania (spośród kolegiat powstałych w okresie XI – XII w. można zaliczyć do nich powołane w: Gnieźnie, Kruszwicy, Tumie, Skalbmierzu, Uniejowie, Krakowie – pw. św. Floriana).

Obiekt ten pełni ważną rolę w historii architektury Śląska. Reprezentuje typ romańskiej salowej świątyni z absydą od wschodu, funkcjonujący od epoki starochrześcijańskiej, stosowany już za pierwszych Piastów. Należy do najstarszych zabytków sztuki romańskiej w regionie. Jest jednym z pierwszych przykładów na tym obszarze świątyni podłużnej z absydą. Zaliczany jest tu również do nielicznych kościołów, które posiadały wieżę od zachodu. Sytuacja kościoła, zdaniem Mariana Kutznera, wykazuje analogię do lokalizacji kościołów katedralnych w Poznaniu, Wrocławiu i Gnieźnie, a jego wielkość oraz bryła architektoniczna - nasuwa skojarzenia z licznymi wielkopolskimi świątyniami osad targowych, np. Giecza i Krobii. Podobnie Zygmunt Świechowski upatruje w kościele głogowskim analogi do świątyni w Gieczu - salowej budowli z absydą (pocz. bud. 1039 r.), odnalezionej pod nawą późnoromańskiego kościoła św. Mikołaja, a usytuowanej niegdyś na podgrodziu. Kamienne kościoły odsłonięte w kolegiacie w Głogowie przypominają, w jego ocenie, planem i skalą kolegiaty w Kaliszu [II poł. XII w.] i Wiślicy [3 ćw. XII w.]. Kościół grodowy (I), z racji pełnionej funkcji (według poglądów części historyków jest to pierwotna świątynia kolegiacka w Głogowie), można zaliczyć do kościołów pierwszych grup kanonickich, spotykanych na ziemiach polskich od schyłku XI i na pocz. XIIw., do których należą świątynie: św. Michała w Krakowie na Wawelu, św. Jerzego w Gnieźnie i św. Michała w Płocku. Tego typu kościoły były niewielkie, jednonawowe z prezbiterium. Podobny charakter miał kościół grodowy (I) w Głogowie.

Relikty kościołów grodowych będzie można zobaczyć w krypcie kolegiackiej podczas uroczystości rocznicowych Obrony Głogowa.

Kolegiata, krypta – miejsce po dawnej czworobocznej budowli starszego (I) kościoła kamiennego.

Obecnie jest to wzniesienie zbitej ziemi przemieszanej z drobnymi kamieniami, [fot. 2009 r., wyk. H. Podolińska].

Kolegiata, krypta – po prawej stronie mur z resztkami absydy starszego (I) kościoła kamiennego,

po lewej stronie fragment muru absydy młodszego (II) kościoła kamiennego, [fot. 2009 r., wyk. H. Podolińska].

oprac. Henryka Podolińska

Źródła:

Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu Oddział w Legnicy, Kolegiata pw. NMP i św. Hieronima, Koncepcja architektoniczno-konserwatorska restauracji, zespół autorski pod kier. O. Czernera, Wrocław 1988-1989.

Parafia rzymsko-katolicka Wniebowzięcia NMP w Głogowie, Program konserwatorski, kościół kolegiacki p. w. Wniebowzięcia NMPanny i św. Hieronima w Głogowie, zagospodarowanie krypty, O. Czerner, A. Zadrożna, Wrocław-Głogów 2006.

Literatura:

* Anonim tzw. Gall - Kronika Polska, przełożył Roman Grodecki, przekład opracował wstępem i przypisami opatrzył Marian Plezia, wyd. 6, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989.

* Bilska-Ciećwierz M. - Powstanie i organizacja kapituł kolegiackich metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu, Kraków 2007.

* Chutkowski J. - Dzieje Głogowa, t. 1, Legnica 1991.

* Czerner O. - Badania kolegiaty w Głogowie, w: Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, pod red. A. Buko i Z. Świechowskiego, Warszawa 2000, s. 355 - 357.

* Czerner O. - Dwadzieścia lat restauracji kolegiaty na Ostrowie Tumskim w Głogowie, w: Kolegiata głogowska - historia i przyszłość, Głogów 2006, s. 33 – 39.

* Czerner O. - Głogów – przywracanie historii, „Spotkania z Zabytkami”, Warszawa 2000, nr 10, s. 19 - 20.

* Dola K. - Z dziejów Kościoła na Śląsku, cz. I: Średniowiecze, wyd. II uzup. - seria: Z dziejów kultury chrześcijańskiej na Śląsku, nr 9, Opole 1996.

* Gerlic H. - Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120 – 1526), Gliwice 1993.

* Głogów, Kolegiata pw. NMP, w: Prace konserwatorskie na terenie województwa dolnośląskiego w latach 1979 - 1999, Wrocław 2005, s. 75.

* Głogów, Zarys monografii miasta, pod. red. K. Matwijowskiego, Wrocław-Głogów 1994.

* Grünhagen C. - Geschichte Schlesiens, Bd. 1, Gotha 1882.

* Górniak M. R. - Kruszwica, w: Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin 2002, kol. 1386.

* Górniak M. R. - Fundacja kolegiaty głogowskiej, w: Kolegiata głogowska – historia i przyszłość, Głogów 2006, s. 7 – 22.

* Hendel Z. - Głogów w zaraniu swoich dziejów, w: Głogów 750-lecie nadania praw miejskich, „Biblioteka Encyklopedii Ziemi Głogowskiej”, t. LXI, 2003, s. 41 – 48.

* Hendel Z. – Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 1995 r. w Kolegiacie na Ostrowie Tumskim w Głogowie, „Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne”, t. 4, 1997, s. 175 – 191.

* Heyne J. - Dokumentierte Geschichte des Bisthums und Hochstifts Breslau, Bd. 1, Breslau 1860.

* Jurek T. - Kto i kiedy fundował głogowską kolegiatę ? Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, 49: 1994, nr 1 / 2, s. 21 - 35.

* Kębłowski J. - Posąg księżny Salomei Głogowskiej, „Studia Muzealne”, t. 5, 1966, s. 19 - 47.

* Kraków, kościół św. Floriana, w: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, cz. VIII, pod red. I. Rejduch-Samkowej i J. Samka, Warszawa 2000, s. 2 - 25.

* Kowalski S. - Zabytki Środkowego Nadodrza, Katalog architektury i urbanistyki, Zielona Góra 1976.

* Kozaczewski T. - Głogów średniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006.

* Kozaczewski T. - Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych
w Głogowie w latach 1963 - 1965, Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem, „Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Komisja Historii”, t. VII, z. 3, Zielona Góra 1970, s. 5 – 19.

* Kozaczewski T. - Sprawozdanie z badań architektoniczno-archeologicznych prowadzonych w Głogowie w 1966r., Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem, „Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Komisja Historii”, t. VII, z. 3, Zielona Góra 1970, s. 21 - 31.

* Kumor B. - Historia kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań– Warszawa 1974.

* Kumor B. - Krakowska diecezja, w: Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin 2002, kol. 1164-1166.

* Kutzner M. - Głogów, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą, t. II: Dolny Śląsk, Dolne Łużyce, pod red. Z. Kaczmarczyka i A. Wędzkiego, Zielona Góra 1970, s. 135 – 210.

* Lalik T. - Początki kapituły wiślickiej na tle kształtowania się kolegiat polskich XII w., w: Studia średniowieczne, wybrał i opracował posłowiem Stanisław Trawkowski, Warszawa 2006, s. 437 – 481.

* Lalik T. - Początki kolegiaty głogowskiej, Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem, „Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Komisja Historii”, t. VII, z. 3, Zielona Góra 1970, s. 63 – 73.

* Loesch H. - Die Gründung des Glogauer Kollegiatstiftes, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“, Bd. 75, 1941, s. 97 - 106.

* Pęcakowski P., Włodarek A. - Skalbmierz, w : Architektura gotycka w Polsce, t. 2, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995, s. 206.

* Pietrusińska M. - Kruszwica, w: Katalog i bibliografia zabytków, w: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, t. 1, cz. 2, Warszawa 1972, s. 724.

* Pietrusińska M. - Gniezno, w: Katalog …, s. 693.

* Pietrusińska M. - Kraków, w: Katalog …, s. 718.

* Pietrusińska M. - Skalbmierz, w: Katalog …, s. 755.

* Pietrusińska M. - Tum, w: Katalog …, s. 731.

* Poniewozik L. - Kapituła kolegiacka, w: Encyklopedia Katolicka, t. VIII, Lublin 2000, kol. 671.

* Rożek M. - Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa-Kraków 1997.

* Sadowscy J. i A. - Kolegiata w Głogowie, Głogów 1996.

* Silnicki T. - Dzieje i ustrój Kościoła Katolickiego na Śląsku do końca XIV w., Warszawa 1953.

* Śmigiel K. - Archidiecezja gnieźnieńska, w: Encyklopedia Katolicka, t. V, Lublin 1989, kol. 1186.

* Schulte L. - Die Gründung des Kollegiatstifts Unser Lieben Frau in Gross-Glogau, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, Bd. 48, 1914, s. 19 - 33.

* Śmigiel K. - Archidiecezja gnieźnieńska, w: Encyklopedia Katolicka, t. V, Lublin 1989, kol. 1186.

* Świechowski Z. przy udziale Świechowskiej E. - Sztuka polska, t. 1: Romanizm, Warszawa 2004.

* Wasilewski T. - Kościół monarszy w X-XII w. i jego zwierzchnik biskup polski, „Kwartalnik Historyczny”, 92: 1985, nr 4, s. 762-763.

* Witkowski J. - Sztuka na Śląsku, Sztuka romańska, Koniec X – początek XII wieku, w: Zabytki sztuki w Polsce: Śląsk, opieka naukowa E. Badstübner, G. Grajewski, D. Popp, A. Tomaszewski, D. v. Winterfeld, red. Merytoryczna S. Brzezicki i Ch. Nielsen, współ. G. Grajewski i D. Popp, red. językowa M. Grabski i O. Rutkowska, tł. B. Ilkosz i T. Szymczyk, Warszawa 2006, s. 16.

* Wyczawski H. E. - Organizacja kościelna, Organizacja wewnątrzdiecezjalna, w: Historia Kościoła w Polsce, pod redakcją B. Kumora i Z. Obertyńskiego, t. II, cz. 2, Poznań–Warszawa 1979, s. 36.

* Zachwatowicz J. - Architektura przedromańska w wieku XIII, w: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, t. 1, cz. 1, Warszawa 1972, s. 108 i n.

* Żerelik R. - Lokacja Głogowa przez księcia Konrada I w 1253r., w: Głogów 750 lecie nadania praw miejskich, „Biblioteka Encyklopedii Ziemi Głogowskiej”, t. LXI, Głogów 2003, s. 31 – 40.

Strony internetowe:

* Skalbmierz, Parafia Świętego Jana Chrzciciela, [dostęp: 05.06.2009 r.], dostępny w Internecie: http://www.skalbmierz.friko.pl/pod7.html#215http://www.skalbmierz.friko.pl/pod7.html

* Parafia św. Floriana w Krakowie, św. Florian, [dostęp: 05.06.2009 r.], dostępny w Internecie: http://www.swflorian.diecezja.krakow.pl/mambo/index.php?option=com_content&task=view&id=41&Itemid=40

* Kolegiata w Tumie, w: WIKIPEDIA Wolna encyklopedia, [onlain], Wikimedia Foundation, [dostęp: 05.06.2009 r.], dostępny w Internecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Kolegiata_w_Tumie

* Kolegiata śś. Piotra i Pawła, Kruszwica, [dostęp: 04.06.2009 r.], dostępny w Internecie: http://www.kolegiatakruszwica.pl/historia.html