Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Marcin (Dyskusja | wkład)
(Nowa strona: Kategoria: Miejscowości =Gaworzyce= Wieś gminna w powiecie polkowickim, położona na skłonie Grzbietu Dalkowskiego ku Równinie Szprotawskiej, na wys. 155-180 m n.p.m. Wieś z...)
Następna edycja →
Wersja z dnia 21:02, 30 lis 2009
Spis treści |
Gaworzyce
Wieś gminna w powiecie polkowickim, położona na skłonie Grzbietu Dalkowskiego ku Równinie Szprotawskiej, na wys. 155-180 m n.p.m. Wieś zajmuje wąską dolinę cieku i sąsiadujące zbocza. Północna część Gaworzyc sięga do drogi krajowej nr 3 (E 65).
Nazwa
Etymologia nazwy jest niejasna. W średniowieczu zapisywana była: Qwaricz, Quaricz, Guaricz. Według S. Rosponda jest to forma zniemczona, z której można odtworzyć nazwę Gaworzyce, inaczej potomkowie Gawora (Gowora) lub Gaworzyce - od staropolskiego gowor = mowa, głos, a także podnoszenie wrzasku. W okresie nowożytnym utrwaliła się nazwa Ouaritz. W 1937 r. została zmieniona na Oberquell. Po II wojnie św. wieś nazywała się początkowo Chwarzyce, używano również nazwy Kwarzec. Stacja kolejowa funkcjonowała także pod nazwą Krynica Głogowska.
Archeologia Gaworzyc
Osadnictwo pradziejowe w bezpośredniej okolicy potwierdzają znaleziska luźne: z neolitu (toporek i siekierki kamienne), z epoki brązu (naczynia gliniane z cmentarzysk ciałopalnych i osad kultury łużyckiej). Dla okresu wczesnośredniowiecznego stwierdzono osadnictwo na terenie bagien, na południe od wsi. Z relacji Thietmara z Merseburga wnioskować można, że w r. 1015 na Bagnach Przemkowskich oddziały Bolesława Chrobrego rozgromiły wojska niemieckie cesarza Henryka II.
Średniowiecze
W dokumentach wieś występuje od r. 1276 - wówczas wymieniony został sołtys. W 1291 r. Teodoryk z Gaworzyc był lokatorem i pierwszym wójtem Polkowic. Osada prawdopodobnie już około 1230 r. została translokowana na prawo niemieckie (wiadomo z dokumentu, że sąsiedni Kłobuczyn był w 1226 r. rozmierzony na flamandzkie łany). W 1315 r. wieś obejmowała 44 małe łany. Pierwotne siedlisko wsi znajdowało się prawdopodobnie w miejscu trójkąta, który dziś tworzy ul. Okrężna. Wraz z lokacją Gaworzyce otrzymały formę okolnicy: główna droga przelotowa rozgałęzia się na dwa ramiona na początku wsi i znów łączy na drugim krańcu. Jeszcze w średniowieczu powstała zwarta zabudowa po dwóch stronach ulic (obecne ulice Główna i Kresowa). Z czasem równolegle do nich na peryferiach powstały dodatkowe drogi wiejskie (ulice Szkolna i Polna). Najpóźniej w XIV w. wybudowany został murowany kościół; wieża pochodzi z początku XVI wieku. W Gaworzycach lub obok nich krzyżowały się dwie ważne drogi; ze Szprotawy (odgałęzienie od Niskiej Drogi) do Głogowa (na której książę Włodko cieszyński posiadał w 1452 r. w Gaworzycach cło, nadane mu przez cesarza Fryderyka III) oraz z Wrocławia do Krosna i Frankfurtu nad Odrą. Właściciele Gaworzyc często się zmieniali. Przemko głogowski (1323-1331) darował wieś klasztorowi lubiąskiemu, który jednak w 1334 r. zamienił ją z Johannem von Tannenberg na inną posiadłość koło Góry. W 1340 r. król Jan Luksemburski podarował Gaworzyce Głogowowi. W XV i XVI w należały one jednak do dóbr książęcych; były wówczas zastawiane.
Okres nowożytny
W 1599 r. cesarz Rudolf II sprzedał wieś staroście księstwa żagańskiego Wacławowi von Zedlitz z Kromolina, jako dobra dziedziczne. W następnych latach (1604-1607) Gaworzyce zapisały się w dziejach Śląska wielkim buntem chłopów przeciw temu potężnemu feudałowi. Dopiero po stłumieniu buntu został wzniesiony dwór, a przy nim folwark (zob. hasło w EZG nr 55). Od 1653 r. majątek znajdował się w rękach rodu von Loss. Drogą koligacji w końcu XVII w. przeszedł we władanie rodu von Tschammer. Wkrótce podzielił się on na dwie kolejne linie, z których gaworzycka (Quaritz) posiadała tutejsze dobra do 1945 r. W latach 1715-1721 Tschammerowie powiększyli i przebudowali swoją siedzibę. Pod koniec XVIII w. dla uczczenia twórcy majoratu gaworzyckiego Georga Ernesta Augusta, wybudowali klasycystyczne mauzoleum. W ostatnich dwóch stuleciach właściciele przebywali rzadko w Gaworzycach; majątkiem zarządzali inspektorzy. W 1685 r. Georg Wenzel von Loos uzyskał prawo od odbywania w Gaworzycach trzech jarmarków rocznie na konie i bydło. Tu również odbywały się doroczne targi lniane – duże uprawy lnu znajdowały się na południe od wsi. W XVIII w. Gaworzyce wymieniane są jako osada targowa (Marktflecken) oraz największa wieś w głogowskiem (w 1756 r. - 1171 mieszkańców). W drugiej ćwierci XIX w. zniesiono powinności chłopskie. Wieś rozwijała się gospodarczo, m.in. za sprawą kolei głogowsko-żagańskiej (od 1846 r.). Po r. 1850 przekroczyła liczbę 2000 mieszkańców. Rozbudowa wsi w XIX - pocz. XX w. nadała jej do pewnego stopnia charakter małomiasteczkowy. Centrum tworzyła poszerzona główna ulica w środku osiedla. Na przedłużeniu wsi w kierunku dworca powstała nowa zabudowa. Miejscowość posiadała rozbudowaną infrastrukturę gospodarczą i komunalną. Funkcjonowały tu w 1930 r.: nowoczesny młyn zbożowy, cegielnia, mleczarnia, młyn parowy, trzy fabryczki maszyn, zakład przeróbki drewna ze stolarnią, fabryka likieru, rozlewnia lemoniady. Było kilka zakładów gastronomicznych, większa ilość rzemieślniczych, usługowych i sklepów, poczta. Praktykowali lekarze, istniała opieka społeczna, działało kilkanaście stowarzyszeń. Elektryczność dotarła do Gaworzyc przed I wojną światową. Na początku XX w. zaznaczył się spadek ludności. Sprawiła to głównie emigracja do uprzemysłowionych ośrodków Niemiec. O ile w 1890 r. w Gaworzycach było 2058 mieszkańców, w 1910 r. już tylko 1722 (w 1939 r. – tyle samo). W 1937 r. do wsi włączony został Mieszków, a nazwa gminy zmieniona została na Oberquell. Mieszkańcy Gaworzyc od połowy XVI w. byli w zdecydowanej większości luteranami (1910 - 87%). Od 1654 r. do opanowaniu Śląska przez Prusy (1741) pozbawieni byli własnego kościoła. W latach 1741-1743 wybudowano typowy Bethaus w konstrukcji szkieletowej, szkołę i dom pastora. Budynki te zostały z czasem przebudowane na masywne. Kościół na 1000 miejsc otrzymał około 1870 r. wieżę. W drugiej połowie lat 30. w Gaworzycach ulokowany zostały dwa oddziały Reichsarbeitsdient (RAD-Abteilung 5/106, RAD-Abteilung 7/106). Podczas II wojny św. we wsi wykorzystywano pracę, przydzielonych gospodarstwom i zakładom, robotników przymusowych i jeńców, należących do kilku narodowości. W styczniu 1945 r. mieszkańcy Gaworzyc uszli przed frontem w głąb Niemiec. Nieliczni powrócili do polskich już Gaworzyc. W następnych latach zostali przymusowo przesiedleni. Niemieccy mieszkańcy Gaworzyc osiedlili się w różnych regionach Niemiec; najwięcej zamieszkało ich we Frankonii.
Powojenne początki Gaworzyc
Pierwsze powojenne lata oświetlają głównie wspomnienia osadników. Według relacji z 1945 r.: „W lipcu było parę Polaków, kilku Niemców z powrotów, posterunek MO - komendant Łuczak. Sołtysem był Aleksander Morawski. Były trzy konie, brak krów, żywności, soli, nafty zapałek, tytoniu. Latem już wójt Kozar zorganizował biuro Zarządu Gminnego, otwarto sklep. Organizowaliśmy OSP”. W pałacu zadomowili się początkowo żołnierze Armii Czerwonej. Majątki w sąsiednich wsiach (Dalków, Witanowice, Dzików, Gostyń, Śrem) obejmowało Wojsko Polskie. W listopadzie A. Machiewicz i J. Batorski utworzyli sześcioklasową szkołę podstawową, a D. Marczek uruchomił placówkę pocztową. W Gaworzycach praktykował lekarz, niemiecki major Kurt Schindler (odnotowany był jeszcze w 1948 r.). Posługę religijną sprawowali początkowo duchowni niemieccy: ks. Bernard Brzeski z Kurowa Wielkiego i Karl Hausdorf z Kłobuczyna. Tego ostatniego zastąpił ks. Walerian Zdanowicz, który następnie (1946?) przeniósł parafię z Kłobuczyna do Gaworzyc. Pierwszymi polskimi mieszkańcami byli głównie przewiezieni tu w czasie wojny robotnicy przymusowi. W całej gminie pozostawało jeszcze około tysiąca mieszkańców niemieckich. Szybko wzrastała jednak liczba polskich osadników. Z transportów przesiedleńców z Kresów w Gaworzycach osiedlili się mieszkańcy Zasania, np. z Sokolnik i Krakowca (woj. lwowskie), z okolic Drohobycza, także z powiatu nowogródzkiego. Osiedlali się przybysze z Poznańskiego i Polski centralnej. Polscy osadnicy znaleźli w niezniszczonej wsi dobre warunki do życia. Początkowo niemal każdy mógł otrzymać dom i wystarczającą ilość ziemi. Spis powszechny z 14 II 1946 wykazał, że ludność gminy wynosiła już 4344 osób. Niemcy, których jeszcze w październiku 1946 r. było ponad 800, zostali sukcesywni wysiedleni do końca 1947 r. Do tego czasu zakończona też została główna akcja osiedleńcza. Utworzono komórki partii: PPR, PPS (najsilniejsza), SL, PSL (do której przystąpili zwłaszcza osadnicy wojskowi). 22 IV 1946 w Gaworzycach odbył się zjazd zdemobilizowanych żołnierzy (wzięło ich udział aż 728). Powołano tu wówczas do życia Stowarzyszenie Zdemobilizowanych Żołnierzy. Osadnicy wojskowi, których osiadło w gminie ponad 200 rodzin, nadawali w dużym stopniu ton życiu gminy. W dniu 10 X 1946 utworzona została Gminna Rada Narodowa. Wybrano 31 radnych (najwięcej w powiecie głogowskim). W tym samym czasie założono Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”. Powstały gminne organizacje ZWM i „Wici”. Szkoła Podstawowa miała siedzibę w przedwojennym budynku szkolnym (przejściowo, od końca lat 40. do 1952 r. - w pałacu; w 1957 r. oddano do użytku dodatkowy obiekt, nazywany potocznie „Belwederek”). Od 1948 r. przy szkole istniała biblioteka. W 1951 r. utworzona została Kasa Spółdzielcza.
Gaworzyce w PRL
Gmina (od 1 I 1955 – gromada) po okresie przynależności do woj. wrocławskiego, od 1950 r. znajdowała się w woj. zielonogórskim. Z biegiem lat Gaworzyce stały się ponownie ludną i dobrze zagospodarowaną wsią. W pamiętniku z lat 60. mieszkaniec Gaworzyc chwali sobie, że we wsi znajdują się Ośrodek Zdrowia (utworzony w 1955 r.), Wiejski Dom Kultury, kino, biblioteka, filia POM, GS, sklepy. Występowała jednak ucieczka młodzieży ze wsi do przemysłu - głównie miedziowego. W dniu 1 I 1973 ponownie utworzona została gmina Gaworzyce. W kronice gminy odnotowano, że działały tu wówczas: komitety gminne PZPR i ZSL, ZBOWiD, ZSMW, OSP. Koło Gospodyń Wiejskich, ORMO, Komisja Sanitarno-Porządkowa. W następnych latach kronika donosiła najczęściej o czynach społecznych i z rozmachem obchodzonych świętach państwowych. W latach 1973-1982 miał miejsce generalny remont kościoła Matki Bożej Różańcowej (był on, po konsekracji w 1958 r., głównym kościołem parafii). Wydarzeniem było uroczysta poświęcenie 15 VIII 1982 nowego wystroju i konsekracja kościoła przez biskupa Wilhelma Plutę.
Kolejna reforma administracji spowodowała w 1975 r. włączenie gminy do województwa legnickiego. 10 VI 1976 przekazano do użytku wodociągi. Potrzeby kulturalne zaspokajały Dom Kultury i biblioteka. Gaworzyce miały także swoje kino „Gwiazda” (do końca tamtej dekady). W latach 70. atrakcją dla mieszkańców był basen kąpielowy wybudowany obok pałacu W połowie lat 80. powstał zespół ludowy „Gaworzanki”. Prowadzono wówczas remont pałacu, do którego miały się przenieść przybytki kultury. Został on jednak przerwany w 1990 roku. Wraz ze zmianą ustroju w Polsce, lata 1989-1990 zapoczątkowały we wsi i gminie głębokie zmiany (np. Gminna Spółdzielnia, która na początku 1990 r. posiadała 1150 członków, w następnych latach stopniowo podupadała i została w listopadzie 2002 r. zlikwidowana). Jednym z symbolicznych gestów była uchwała rady gminy z końca 1990 r., o nadaniu Gminie Gaworzyce herbu.
Współczesność
Gaworzyce liczą 1607 mieszkańców (30 XI 2008). Wieś jest ośrodkiem gminy o pow. 77 km kw., posiadającej 13 sołectw i 3912 mieszkańców (30 XI 2008). Spełnia liczne funkcje: usługowe, rolnicze i przemysłowe. Handel i usługi skupione są w centrum miejscowości, tereny przemysłowe zlokalizowane są w pobliżu stacji kolejowej. Gaworzyce chlubią się nowoczesnym kompleksem szkolnym. (Szkoła Podstawowa im. Kornela Makuszyńskiego, Gimnazjum Publiczne). Obwód szkolny obu placówek obejmuje 14 miejscowości. Obiekt oddany został do użytku w latach 1998-2000, wraz ze wspólną salą gimnastyczną oraz zespołem boisk zewnętrznych, następnie rozbudowanych. Ponadto w Gimnazjum Publicznym mieści się Gminna Biblioteka Publiczna. Kulturą w gminie zajmuje się Dom Kultury „Jowisz”. W Gaworzycach działa kilka stowarzyszeń, gminny klub sportowy „Gaworzyce”, parafialny zespół „Caritas”. Od 2008 r. staraniem samorządu gminnego prowadzony jest remont pałacu. Po remoncie mają w nim znaleźć miejsce Urząd Gminy i gminne instytucje kulturalne.
Znane osoby z Gaworzyc
Johann Gründler, ur. w 1777 r. we Wrocławiu, w latach 1801-1807 był rektorem szkoły ewangelickiej w Głogowie, a następnie pastorem w Gaworzycach. Był utalentowanym pisarzem. Podobnie też jego żona Charlotte Gründler - poetka i autorka powieści. Niektóre z ich utworów powstały w Gaworzycach.
Paul Nerrlich, ur. w 1844 r. w Gaworzycach, był historykiem literatury, filozofem i pisarzem. Jego główne dzieła historycznoliterackie dotyczyły życia i twórczości pisarza Jeana Paula.
Georg von Tschammer und Quaritz (1869-1918 ) był landratem w Lubinie, następnie prezydentem Rejencji Wrocławskiej, a w latach 1916-1918 pełnił w Strassburgu funkcję sekretarza stanu w ministerstwie Rzeszy dla Alzacji-Lotaryngii.
Źródła:
Informacje Urzędu Gminy Gaworzyce;
wywiady z mieszkańcami Gaworzyc;
relacje przedwojennych mieszkańców Gaworzyc;
www.gimgaworzyce.prv.pl
Literatura do okresu do 1945 r.:
J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913;
K. Demidziuk, Archiwalia do archeologii dawnego obszaru Kreis Glogau, Głogów 2000;
M. Kapłon, Głogów i księstwo głogowskie w okresie średniowiecza. Genealogia Piastów głogowskich, Głogów 2003;
J. Kuczer, Szlachta w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w epoce habsburskiej 1526-1740, Zielona Góra 2007;
S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław-Warszawa-Kraków 1984.
Literatura do okresu od 1945 r.:
J. Chutkowski, Głogów w latach 1945-1950 (praca doktorska), Wrocław 1979;
H. Dominiczak, Wróciliśmy na Ziemię Lubuską, Warszawa 2004;
Mój dom nad Odrą. Ze wspomnień głogowian, Zielona Góra 1973;
W. Nawrocki, Zmiany administracyjne powiatu głogowskiego w Polsce Ludowej [maszynopis], 1968;
A. Ogrodowczyk, Nad Odrą i Bałtykiem: osadnictwo wojskowe na zachodnich i północnych Ziemiach Polski po drugiej wojnie światowej, 1979;
H. Szczegóła, Początki władzy ludowej w powiecie głogowskim [w:] Głogów, „Zeszyty Muzealne LTK” 6, Zielona Góra 1969;
Tygodnik „Konkrety” z 5 I 1990.
Antoni Bok [EZG z. 70, 2009 – Gaworzyce (1), (2)]
