Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Białołęka
Wieś sołecka w gminie Pęcław, położona w Pradolinie Głogowskiej, 9 km na wschód od Głogowa. Przed rokiem 1945 nosiła nazwę Weissholz.
Historia do roku 1945
Wieś wzmiankowana została w latach 1356 i 1414 („Weissholz”; nazwę wywodzono od przeważających tu w dawnych czasach brzóz). Zabytki archeologiczne świadczą o wcześniejszej tradycji osadniczej. W obrębie wsi zlokalizowano stanowiska z epoki żelaza, fragmenty osady z młodszej epoki kamienia (4500-1900 lat p.n.e.) oraz osad wczesnośredniowiecznych z VI i VII wieku.
Białołęka założona została jako typowa owalnica, ze wspólnym pastwiskiem w środku wsi. Kształt ten zachowała do dziś. W średniowieczu ok. 1 km na południe od wsi płynęła Odra – jej dawne koryto znaczy dziś przebieg Kanału Południowego i rzeki Rudnej. Teren między nimi a Odrą (w średniowieczu – Baryczą) zajmują żyzne czarne mady, stąd jego potoczna nazwa „Schwarzer Winkel” („Czarny Zakątek”). W czasach nowożytnych Białołęka była główną miejscowością tej rolniczej okolicy. Około 1765 r. mieszkało tu (rodzin): 6 kmieci, 14 zagrodników, 5 ludzi wolnych, 4 chałupników i komorników oraz 3 rzemieślników. Właścicielem majątku ziemskiego był von Massow, a w 1791 r. von Haack. Wieś liczyła wtedy 46 budynków i 262 mieszkańców. Oprócz siedziby właścicieli i kościoła z plebanią wymieniono folwark, szkołę, karczmę oraz wiatrak.
W czasie reformacji większość mieszkańców wsi przeszła na luteranizm. W 1625 r. ziemianin Ernst von Schweinitz wybudował dla nich niewielki kościół. Spłonął on osiem lat później, podczas przemarszu wojsk Albrechta von Wallensteina. W styczniu 1654 r. przejęła go cesarska „komisja redukcyjna”, jednak ze względu na niewielką liczbę katolików z czasem opustoszał. Luteranie udawali się do kościoła w Szlichtyngowej. Po zajęciu Śląska przez Prusy oddano im zamkniętą świątynię i po remoncie w maju 1756 r. wznowiono nabożeństwa.
W XIX i XX w. Białołęka była osobną gminą wiejską. Stanowiła siedzibę obrębu sądowego (Amtsbezirk) obejmującego 4 gminy wiejskie (1943). Pod koniec XIX w. wybudowano w Białołęce mleczarnię.
W 2. połowie XIX w. właścicielem dóbr była rodzina Lehfedt. Wówczas wybudowana został nowa siedziba, na miejscu starszego dworu. Majątek liczył w 1891 r. 316 ha, łącznie z folwarkiem Chwaliszewo (Kanzleivorwerk). W XX w. właściciele się zmieniali, ostatnim był Friedrich Müller. Areał wynosił 234 ha.
W okresie międzywojennym w Białołęce były siedziby: parafii ewangelicko-augsburskiej, urzędu stanu cywilnego, urzędu pocztowego, posterunku policji i domu pogrzebowego. Działały: szkoła ludowa, 2 restauracje z hotelikami, wiejski dom towarowy, izba porodowa, areszt, magazyn wojskowy oraz zakłady usługowe. Ponadto znajdowała się tu jedna z czterech spółdzielni elektrycznych w powiecie. W 1925 r. Białołęka miała 338 mieszkańców (291 protestantów i 47 katolików), a w 1939 r. – 320.
Historia po roku 1945
Po II wojnie św. nastąpiła wymiana ludności niemieckiej na polską (pozostała jedna autochtonka Hilda Zych). W ramach akcji „Wisła” do Białołęki skierowano kilka rodzin ukraińskich i łemkowskich. W dniu 10 IX 1945 na wójta gminy Białołęka (początkowo: Białodrzew) powołano Józefa Młota, a 15 X tego roku rozpoczęło pracę biuro Urzędu Gminy. Jego pierwszymi pracownikami byli Stanisław Tworkowski, Jan Sukiennik i Władysław Jakubas. W dniu 27 X 1945 z inicjatywy Zofii Radwan rozpoczęła działalność szkoła podstawowa (utworzono 1 oddział dla 47 uczniów; od 1946 r. uczęszczało do niej 116 dzieci). Pierwszym polskim sołtysem został w 1946 r. Antoni Szymczak. 15 IX 1946 z inicjatywy Antoniego Kołodzieja i Józefa Kubińskiego powstała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.
W 1950 r. powstała Gminna Rada Narodowa w Białołęce z siedzibą w Pęcławiu. W wyniku reorganizacji administracyjnej w latach 1955-1959 funkcjonowały 3 gromadzkie Rady Narodowe: w Białołęce, Wierzchowni i Przedmościu. Następnie, po złączeniu gromad Białołęka i Wierzchowina, utworzono gromadę Pęcław (od 1972 r. gmina). Według dokumentów z 1950 r. w Białołęce działały: administracja Państwowych Nieruchomości Ziemskich (później Państwowych Gospodarstw Rolnych), mleczarnia spółdzielcza, posterunek Milicji Obywatelskiej oraz Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny. Siedzibę znalazły tu również Gminny Ośrodek Kultury i Biblioteka Gminna (przeniesiona w 1957 r. z Pęcławia). W 1993 r. wieś liczyła 343 mieszkańców. Funkcjonowały: urząd pocztowy (obecnie agencja), 2 sklepy, bar, szkoła podstawowa i gimnazjum (2000-2004 wybudowano nowy budynek), Gminny Ośrodek Kultury i biblioteka, Ochotnicza Straż Pożarna.
Od 1945 r. posługę duszpasterską w Białołęce pełnili redemptoryści z Głogowa. W dniu 13 VI 1967 opiekę nad kościołem objęła parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krzepowie. W 1978 r. erygowano samodzielną parafię rzymskokatolicką Matki Boskiej Bolesnej, której proboszczami byli: Stanisław Pardela (do 2002 r.), Jan Sobolewski (do 2002 r.), Zbigniew Dymitriuk (do 2004 r.), a od 1 IV 2004 Marek Pietkiewicz.
Literatura:
J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913, passim;
Das war Glogau. Stadt und Land an der Oder 1913-1945, Hannover 1991, s. 41, 189-191;
M.R. Górniak, Początki gminy Białołęka (cz. 1-2), „SAMI – Tygodnik Głogowski” 4(1995) nr 32(55), i nr 33(56);
A. Królak, Białołęka – powiat Głogów. Szkic monograficzny, Głogów 1967 (maszynopis);
W. Nawrocki, Ziemia głogowska w latach 1950-1960 (Kronika), Głogów 1970 (maszynopis), passim;
M. Sadowski, D. Sikorski, Opracowanie monograficzne gminy Pęcław, Pęcław 1993, s. 43-48 (maszynopis);
Schematyzm diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. 50 lat – wydanie jubileuszowe, Zielona Góra 1995, s. 132-134;
Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 r., oprac. Z. Kwaśny i J. Wosch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975;
Walkowiak A., Organy w kościołach regionu głogowskiego i dekanatu wschowskiego, Głogów 2002, s. 67-69;
F.A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, t. 10, Brieg 1791, passim.
Marek R. Górniak [EZG z. 64/65, 2007 - Białołęka], Red. 2008
