Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
podkategoria: Zagadnienia religijne
Kapituła kolegiacka w Głogowie – fundacja
Forma wspólnego życia kleryckiego, zwana kanonikatem, sięga wczesnego średniowiecza. Upowszechnił się wtedy zwyczaj zamieszkiwania kanoników przy katedrze i życia monastycznego. Precyzyjne sformułowanie reguły kanonickiej zostało wypracowane podczas synodów akwizgrańskich około 816-819. W XI w. wykształcił się podział na kanoników regularnych, prowadzących życie wspólne, oparte na ślubach zakonnych (według reguły św. Augustyna z Hippony) oraz kanoników świeckich, którzy pozostali przy regule akwizgrańskiej. Jeśli byli oni zgromadzeni przy kościele katedralnym, stanowili kapitułę katedralną, a gdy prowadzili życie wspólne przy innym znaczniejszym kościele, tworzyli kapitułę kolegiacką. W odróżnieniu od kapituł katedralnych (będących najbardziej eksponowanymi instytucjami kościelnymi w stolicach biskupich), znaczenie tych kolegiackich ograniczało się najczęściej do danej miejscowości i do spraw kultu.
Kapituły kolegiackie pojawiły się w Polsce, w XII w., głównie w grodach o dużym znaczeniu administracyjnym, kościelnym i gospodarczym. Na terenie diecezji wrocławskiej powstało w średniowieczu 10 takich kapituł kolegiackich. Wśród nich, w opinii historyków najstarszą, najlepiej uposażoną i najliczniejszą była kapituła głogowska. Genezę kapituły głogowskiej należy powiązać z obecnością licznego grona duchownych w grodzie kasztelańskim jako ośrodku władzy książęcej. Prawdopodobnie wspólnota duchownych żyła w Głogowie już przed okresem dzielnicowym i dała początek wznoszonej później, od przełomu XII/XIII w., kolegiacie na Ostrowie Tumskim. Fundacja kapituły nie znajduje potwierdzenia w źródłach pisanych. Najwcześniejsza znana o niej wzmianka, jako istniejącej, zawarta została w liście papieża Honoriusza III do prepozyta Piotra z 1218 r. Przekonanie o odległej proweniencji głogowskiej fundacji wyrażone jest w dokumencie z 1304 r. - pisze się w nim o „niepamiętnych czasach”, jakich sięgają uprawnienia jurysdykcyjne kapituły. Znajduje ono rozwinięcie dopiero w źródłach z XV w. Wrocławski wikariusz katedralny Zygmunt Rosicz (zm. przed 1471 r.) w katalogu biskupów wrocławskich wymienił jako fundatora kolegiaty głogowskiej, „która jest pierwsza rangą po katedrze św. Jana”, biskupa Heymo, którego rządy przypadły na lata 1120-26. Potwierdził to głogowski wikariusz kolegiacki, Kaspar Borgeni, w swoich „Rocznikach głogowskich” z około 1493 r., jednak wymieniał jako współfundatora „księcia Wojsława”, znanego z kroniki czeskiego Kosmasa jako komesa głogowskiego. Taką wersję głosiła – i upowszechniała – inskrypcja w kolegiacie, umieszczona tam jeszcze w średniowieczu. O powstaniu kolegiaty w łączności z biskupem Heymo wspomniał także w „Rocznikach czyli kronikach słynnego Królestwa Polskiego” Jan Długosz – co mogło być jednak późniejszym dopiskiem. W XVI w. autor pierwszego dzieła o historii Śląska, głogowski medyk miejski, Joachim Cureus, wskazał jako współfundatora, obok biskupa Heymo, księcia Bolesława Krzywoustego. Tę wersję podał w rękopiśmiennej kronice kolegiaty z 1792 r. archidiakon Johann Zoffeln. Późniejsi niemieccy historycy, a za nimi także polscy, mieli w tej kwestii różne poglądy. Większość z nich opowiedziała się jednak za XII-wiecznym rodowodem zgromadzenia kanoników oraz książęcym udziałem w jego fundacji.
Rozbieżności dotyczą też odpowiedzi na pytanie: gdzie ufundowana została głogowska kolegiata – przy kościele grodowym na wyspie, czy przy kościele św. Piotra w lewobrzeżnej osadzie targowej? W dawnym Głogowie przeważał pogląd o tej drugiej z tych lokalizacji. Utrzymywano, że dopiero książę Konrad I wybudował dla kanoników kościół na Ostrowie Tumskim (co także głosiła druga inskrypcja w kolegiacie, pod wizerunkiem księcia). Ten pogląd ma również obecnie zwolenników (m.in. w osobie Henryka Gerlica, 1993). Tomasz Jurek analizując, na podstawie średniowiecznych dokumentów, najstarsze nadania dla kapituły i uposażenie kolegiaty, doszedł do wniosku, że kapitułę ufundowano przy kościele monarszym. Był nim kościół grodowy, o którym pośrednio wspomniał Gall Anonim w opisie obrony głogowskiego grodu z 1109 r. Autor opowiedział się też za ogólną wiarygodnością informacji z XV-wiecznych źródeł i przyjął za najbardziej prawdopodobną wersję wspólnej fundacji biskupa wrocławskiego Heimona [Heymo] i księcia Bolesława Krzywoustego z około 1120 r. Dla porządku należy także odnotować wysuwane przez niektórych autorów przypuszczenie, że po spaleniu grodu w 1157 r. kapituła została przeniesiona do kościoła św. Piotra, a na wyspę powróciła po wybudowaniu tam etapami w XIII w. nowego i większego kościoła. Udział władzy świeckiej w erekcji kapituły jest zrozumiały, gdyż fundacja wiązać się musiała z zapewnieniem jej materialnych podstaw funkcjonowania. O uposażeniu kolegiaty głogowskiej informuje po raz pierwszy dokument książęcy z 13.07.1253 r.
Literatura:
C. Borgeni, Rocznik głogowski do r. 1493 (Annales Glogovienses bis z. J. 1493), przekład i wstęp W. Mrozowicz, Głogów 2013, passim; H. Gerlic, Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej 1120-1526, Gliwice 1993, s. 11-22;
M.R. Górniak, Fundacja kolegiaty głogowskiej, w: Kolegiata głogowska – historia i przyszłość. Materiały z konferencji popularno-naukowej, Głogów 2006, s. 7-22;
T. Jurek, Kto i kiedy fundował głogowską kolegiatę?, Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 49(1994), nr 1/2, s. 21-35;
T. Lalik, Początki kolegiaty głogowskiej, w: Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem [Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Komisja Historii – t. 7, z. 3], Zielona Góra 1970, s. 63-73;
H. Loesch, Die Gründung des Glogauer Kollegiatstiftes, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens” 75(1941), s. 97-106; L. Schulte, Die Gründung des Kollegiatstifts Unser Lieben Frau in Gross-Glogau, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens” 48(1914), s. 19-33.
Marek Robert Górniak [EZG 80, 2020 – Kapituła kolegiacka w Głogowie – fundacja]
