Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Podkategoria: Urbanistyka i architektura
Ostrów Tumski w Głogowie do roku 1945
Nazwa i definicja
Nazwa Ostrów Tumski (dalej: OT) zawiera w obydwu członach formy staropolskie (ostrów = wyspa, tum = z niem. kościół wyższej rangi: katedralny lub kolegiacki). Nazwa stosowana jest od 1945 r., jako analogia do historycznego określenia Ostrów Tumski w Poznaniu oraz we Wrocławiu. W dawnym Głogowie funkcjonowała nazwa skrótowa, identyczna z kolegiatą: Thum, Thumb (przed XVIII w.), Dohm (XVIII w.). W XIX w. upowszechniła się nazwa Dom Vorstadt (Przedmieście Tumskie). W takim ujęciu nazwa odnosiła się do kompleksu osadniczego, posiadającego od późnego średniowiecza charakter przedmieścia Głogowa. Zasadniczo zajmował on jedną z wysp starorzeczu Odry (do ok. XIII w. w widłach Odry i Baryczy), położoną naprzeciwko właściwego miasta i połączoną z nim od XIII w. mostem. Z pozostałych stron wyspa ograniczona była mniejszymi ciekami. W ciągu wieków ich przebieg podlegał przekształceniom, głównie rękoma człowieka. Stąd też, szczególnie od XIX w., definicja obszaru zajmowanego przez OT uległa rozszerzeniu na cały zwarty kompleks osadniczy między Odrą a Starą Odrą.
Ostrów Tumski w średniowieczu
Na kartach historii późniejszy OT pojawił się wraz z wybudowaniem grodu państwa Mieszka I (ok. 985-990 r.). Gród i obwałowane podgrodzie stanowiły odtąd centrum administracyjne i wojskowe ośrodka grodowo-kasztelańskiego. Gród strzegł nowej przeprawy przez Odrę na trakcie komunikacyjnym łączącym Saksonię i Łużyce z głównymi ośrodkami Wielkopolski. W XI-XII w. odpierał najazdy wojsk niemieckich i czeskich (w 1109 r. załoga wsławiła się obroną przed wojskami króla Henryka V, w 1157 r. gród został spalony przez obrońców). Przy kościele grodowym utworzone zostało prawdopodobnie już ok. 1120 r. zgromadzenie kanoników. Miejsce tamtej świątyni zajęła następnie romańska kolegiata, budowana od ok. przełomu XII-XIII w. i ukończona do roku 1262. Od 1233 r. funkcjonowała przy niej szkoła. Brak natomiast pewnych wiadomości o lokalizacji siedziby książęcej. W XIII w., w związku ze zmianami modernizacyjnymi na Śląsku, gród zupełnie utracił znaczenie. Lokacja na lewym brzegu Odry miasta na prawie niemieckim (1253-1263) nie objęła osadnictwa na OT. Wiązała się ona z książęcymi nadaniami terenów pogrodowych dla kapituły kolegiackiej (o kolejnych wspomina dokument Henryka IV z 1333 r.). Tereny przynależne kapitule kolegiackiej tworzyły niezależną jurydykę kościelną, podobnie jak to było we Wrocławiu. Pozostałe stanowiły własność książęcą. Bliżej Odry funkcjonowała osada, zamieszkana przez rzemieślników. Zamieszkiwali tam również rybacy. W oparciu o ten kompleks osadniczy Konrad I głogowski zezwolił, zapewne po 1260 r., na lokację Nowego Miasta. Mimo że był to niewielki organizm (jego centrum stanowić mógł plac, po prawej stronie głównej drogi (zob. plan 1 na s. 55), tamtejsi rzemieślnicy, względnie także kupcy, stanowili pewną konkurencję dla Głogowa, toteż jego mieszkańcy zabiegali o likwidację Nowego Miasta. Dopięli swego w 1337 r., kiedy król Jan Luksemburski wcielił je do Głogowa (nie dotyczyło to jednak osiedla rybaków (przywileje rybackie i niewielka przystań funkcjonowały do początków XX w.). Od tego czasu uzasadnione wydaje się określenie OT jako przedmieścia Głogowa, na którym grunty posiadali kapituła kolegiacka, książę i miasto. W 1291 r. po raz pierwszy wspomniany jest, uszkodzony wówczas podczas pożaru miasta, most na głównym nurcie Odry. Pobierane było na nim książęce cło. W XIV w. głośna była była budowa Kamiennej Drogi, nakazana przez biskupa Nankera w 1331 r. głogowskim mieszczanom, po zakończeniu ich wieloletniej batalii o posiadanie własnej, niezależnej od kolegiackiej, szkoły. Kamienna Droga stanowiła równocześnie wał, ciągnący się przez wyspę (od mostu do Mostu Kolegiackiego na „małej Odrze”), zabezpieczający ją od wschodu przed powodziami. Po zwycięstwie nad polskim wojskiem pod Wietszycami (1385), książę Henryk VII ufundował z zagarniętych łupów kościół św. Jerzego koło mostu, jako obronną kaplicę mostową. W XV w. dokonano przebudowy i rozbudowy kolegiaty (m.in. budowa nowej wieży w 1406 r.), jak również wybudowana została na zachód od niej kaplica św. Anny. W 1480 r. OT okupowali polscy żołnierze w służbie Jana II żagańskiego, przy czym wyrządzili tam duże szkody. W 1484 r. podczas zarazy zmarły 332 osoby. W 1488 r., podczas oblężenia Głogowa przez wojska króla Macieja Korwina, po ich wtargnięciu na Ostrów Tumski, Jan II żagański rozkazał spalić kościół i zabudowania kolegiackie, kościół św. Jerzego i osiedle rybackie. Ogień ogarnął całą zabudowę (budynki były szachulcowe, kryte gontem) wzdłuż Kamiennej Drogi i przyległości. Zamieszkiwali je rzemieślnicy (w 1443 r. wymienieni zostali garbarze i folusznicy, mieszkający licznie przy Kamiennej Drodze). Oprócz powodzi, które wówczas i później często nawiedzały OT, odnotowane zostały pożary w XV w. – w latach 1406 i 1445.
Ostrów Tumski w okresie nowożytnym (XVI-XVIII w.)
Plan Głogowa z XVI w. ukazuje zabudowę OT w kształcie, w jakim zapewne ukształtowała się ona już w średniowieczu. Główny kompleks zabudowy tworzyła kolegiata z dwoma rzędami należących do niej budynków. Według urbarza z 1614 r., przy Kamiennej Drodze znajdowało się 47 oraz „za Odrą” 26 mieszczańskich parceli. Trakt do Polski opuszczał wyspę przez znajdujący się naprzeciw kolegiaty Most Kolegiacki (Dombrücke). Za nim znajdowała się miejska rzeźnia (Fleischerhof). Luźna zabudowa z drzewami, to późniejszy Hinterdom (zob. niżej); bardziej na wschód pokazano zabudowania miejskiej cegielni. Osiedle za kolejnym mostem (Fleischerbrücke, późn. Sonnenbrücke) nosi na późniejszych planach nazwę Klein Zerbau. Brak jest informacji wskazujących na to, czy i jaką przeszkodę stanowiło dawne koryto Baryczy. Zmieniło się to wraz z samoczynną zmianą nurtu Odry w 1583 r. Rzeka dokonała wyrwy pod wsią Klucze i skierowała się prosto na zachód. Dotychczasowy główny nurt stał się boczną odnogą, tracąc stopniowo znaczenie obronne i przydatność do żeglugi. OT (jak również znajdująca się na prawym brzegu „nowej” Odry wieś Serby) był odtąd często narażony od północy na wylewy rzeki. Komunikacja odbywała się początkowo promem, a od 1593 r. wybudowanym Mostem Serbowskim (Zerbauerbrücke). Na przeprawie pobierane było odtąd myto. Brak pewnych informacji o ufortyfikowaniu wyspy. J. Blaschke podaje, że przed wojną trzydziestoletnią OT był tylko umocniony pojedynczym, częściowo rozpadającym się wałem, a ponadto bramą (szańcem) przy Moście Serbowskim (Zerbauer Tor). Ustanowienie podczas wojny trzydziestoletniej Głogowa twierdzą i jego ufortyfikowanie miało również skutki dla OT. Zaawansowanie ufortyfikowania wyspy i przepraw mostowych ukazują plany twierdzy z tamtego czasu. Po zakończeniu wojny, do 1669 r. otoczono całą wyspę wałem i założono na przeprawie za kolegiatą (Dom-Tor) mały rawelin (Brücken Schanze). Na terenie OT wybudowano drewniane koszary (zlikwidowane po 1750 r. ) Wprawdzie budowa twierdzy nie łączyła się na OT, w odróżnieniu od pozostałych przedmieść, z wyburzeniem zabudowy, jednak powtarzające się podczas wojny oblężenia i ataki od północy doprowadziły i tu do dużych zniszczeń. Po wojnie OT, jak całe miasto, był częściowo wyludniony. Od końca XVII w. rozległe prace prowadzono w kolegiacie – m.in. wieża otrzymała barokowy hełm, nastąpiła barokizacja wnętrza. W 1705 r. odbudowano kościół św. Jerzego, a przy wjeździe na most ustawiono figurę św. Jan Nepomucena. Podczas oblężenia Głogowa przez Prusaków, w nocy z 9 na 10 X 1741 pożar zniszczył 14 domów w południowej części OT (Vorderdom) i częściowo kościół św. Jerzego. Po odbudowie (bez zwieńczenia wieży), kościół służył jako magazyn soli. W trakcie modernizacji twierdzy, pod nadzorem króla Fryderyka II, OT obudowano skromnymi umocnieniami kleszczowymi z mokrą fosą. W 1754 r. od zachodu wybudowana została Reduta Wodna (Wasser Redoute) z kazamatą, wartownią i magazynem prochu. Po wojnie siedmioletniej kaplica św. Anny zamieniona została na magazyn wojskowy. W 1770 r. w miejscu, gdzie poprzednio znajdował się targ drzewny, wybudowano szopę dla parku artyleryjskiego, a w 1778 r. jeszcze szopy dla dział (od 1836 r. był to magazyn pontonów dla batalionu pionierów). W latach 1776-1777 zmodernizowano lub wybudowano od nowa redutę przy Moście Serbowskim (Zerbauer Redoute). Już w końcu lat 40. rozporządzeniem króla Prus nastąpiło przesunięcie głównego koryta Odry na teren miasta. Wykonano przekop od Widziszowa do dawnego koryta obok Żarkowa, który stopniowo przywrócił głównemu nurtowi jego właściwości. Północne koryto rzeki otamowano, istniejącym do dziś, kamiennym przelewem. Obydwa ramiona utworzyły wówczas wyspę w obecnym kształcie, na którą rozciąga się zwyczajowo nazwa OT. Przedsięwzięcie hydrotechniczne zmieniło na korzyść warunki obronne twierdzy. Sprzyjało ożywieniu żeglugi i handlu. W nurcie Odry wybudowano wał holowniczy (Treideldamm). Utworzona w ten sposób martwa odnoga od strony Ostrowa dawała schronienie zimowe łodziom i stała się z czasem portem (Port Kolegiacki – Domhafen, Alter Hafen). Na nabrzeżu powstały składy. Służyły one handlowi tranzytowemu, głównie z Polską (Głogów posiadał wówczas bezcłowy skład towarów dla zagranicy). Plany miasta i twierdzy z 2. połowy XVIII i początków XIX w. ukazują postępujące zagospodarowanie terenu na Hinterdom. OT skorzystał także z fryderycjańskich zarządzeń modernizujących miasto, m.in. pojawiły się latarnie przyścienne oraz nadano nazwy ulicom i je oznaczono.
Ostrów Tumski w XIX-XX wieku (do roku 1945)
Czas okupacji francuskiej (1806-1814), oprócz ogólnych skutków negatywnych dla miasta, miał szczególnie dramatyczne konsekwencje dla OT. W listopadzie 1806 r. komendant twierdzy nakazał rozebranie wszystkich mostów, z zachowaniem jedynie kładek dla pieszych. Po kapitulacji Głogowa mosty stopniowo zostały odbudowane. Podczas oblężeń przez siły koalicji antynapoleońskiej w latach 1813-1814 francuskie dowództwo twierdzy, chcąc polepszyć warunki obronne od północy, dokonywało po kolei wyburzeń zabudowy. Zniszczono m.in. budynki przy Herrengasse na Hinterdom oraz liczne w tej okolicy ogrody z altanami, wycięto aleje. Również w południowej części OT zburzono 28 budynków, szopy artyleryjskie, składy kupieckie nad Odrą i ogrody. Kolejne straty w zabudowie powstały podczas ostrzału przedmieścia przez oblegających (zniszczeniu uległa też pobliska osada Oberau). 31 I 1814 na rozkaz gubernatora twierdzy wysadzona została Zerbauer Redoute i zniesiony most na Starej Odrze (po wojnie most został odbudowany już nie jako zwodzony). Po wyzwoleniu, zubożałe miasto nie było początkowo w stanie odbudować zniszczonych budynków na OT. Dla terenów na obrzeżach i w sąsiedztwie Starej Odry nie było to już później możliwe w związku z bliskością nowobudowanych dzieł fortecznych w otoczeniu. Częściowo odtworzone zostały ogrody wypoczynkowe z pawilonami. W latach 1824-1835 powstał silny przyczółek mostowy na prawym brzegu Starej Odry (Brückenkopf; wieś Serby została przesunięta) oraz fort Ober-Redoute po stronie wschodniej. Odbudowana została Zerbauer Redoute. W 1838 r. za ogrodem kolegiackim wybudowano stajnię dla artylerii. Obraz dawnego OT odchodził nieodwołalnie do przyszłości. Dotyczyło to nawet górującej nad wyspą kolegiaty, pełniącej od sekularyzacji w 1810 r. funkcję kościoła parafialnego. Zachowany został jednak tytuł archidiakona głogowskiego. Po zawaleniu się w 1831 r. wieży, wybudowana została w latach 1838-1842 nowa, o innym kształcie. Notowane w Głogowie od ok. 1830 r. ożywienie budowlane przyczyniło się do tego, że OT wypełniała stopniowo nowa zabudowa. W 1837 r. powstał kompleks rafinerii cukru nad Odrą. Posiadała ona następnie krótkie nabrzeże do załadunku cukru. W 1845 r. miasto zakupiło plac Domfreiheit, na który, po wybrukowaniu go, został przeniesiony targ drzewny (warunkiem przy zakupie było niezabudowanie placu i udostępnienie go wojsku do zbiórek i musztry. Po 1847 r. wybudowano kamienny mur oporowy nabrzeża Odry. Zainstalowano na nim miejski, żelazny żuraw. Modernizowano budynki (w połowie wieku było juz tylko 13 domów krytych gontem). W 1854 r. zainstalowano na ulicach latarnie gazowe. W związku z budową linii kolejowej do Leszna (1857-1858), wzniesiono mosty na Odrze i Starej Odrze. Nowoczesne, na tamte czasy, konstrukcje stalowe zaprojektował głogowianin, Robert Bail. Zmodernizowano je w 1892 r. Mosty kolejowe zabezpieczały, wzniesione ok. 1858 r., obiekty fortyfikacyjne, Na zachodnim cyplu OT wybudowana została wieża artyleryjska (zwana wówczas Thurm-Reduit; sąsiadująca z nią Reduta Wodna została zamieniona na jej bazę koszarową), a na przyczółku mostu kolejowego powstał tzw. tradytor kolejowy Blockhauz Schanze. OT posiadał instytucje opieki społecznej. Przy archidiakonacie funkcjonał przytułek dla kobiet. W 1849 r. miasto kupiło teren obok cmentarza kolegiackiego, na którym założyło lazaret dla chorych na cholerę; od 1856 r. był to dom sierot (funkcjonował tu do 1932 r.). W 1871 r. diakonisy powołały do życia szpital Krankenhaus Bethanien (w 1912 r. przeniesiony na ob. ulicę Obrońców Pokoju). Odnotowane są łaźnie publiczne. Rok 1889 był ważną datą dla OT: władze wojskowe rozebrały obwałowania włącznie z Mostem Kolegiackim. W latach 90. w otoczeniu parku artyleryjskiego wybudowano koszary dla jednego oddziału 1. Dolnośląskiego Pułku Artylerii Polowej nr 5, im. von Podbielskiego, wraz z bocznicą kolejową, oraz do 1899 r. koszary 2 Dolnośląskiego Pułku Artylerii Polowej nr 41 (Dom-Kaserne, wzdłuż przedłużonej ul. Kamienna Droga). Od 1934 r. stacjonowały tu pododdziały artyleryjskie wchodzące w skład 18 Dywizji Piechoty Wehrmachtu. Po przeciwnej stronie wybudowano kasyno (Regimentshaus) oraz niektóre inne obiekty. W 1901 r. powstał budynek sądu wojskowego (naprzeciw kaplicy św. Anny). W ten sposób zmienił się kształt i obraz przedmieścia: dominowały w nim odtąd obiekty garnizonu. Spośród klęsk żywiołowych w XIX w., najbardziej utrwaliła się w pamięci powódź z 1854 r. W latach 90. miały miejsce groźne pożary, w tym mostu na Starej Odrze (1891; głogowscy saperzy wybudowali w jego miejsce tymczasowy most, również drewniany) i budynków przy Kamiennej Drodze. W XX w. duże powodzie miały miejsce w latach 1903, 1915, 1925 i 1930. Po likwidacji twierdzy w 1902 r. wysadzono i rozebrano Wasser Redoute i Zerbauer Redoute. (pozostawiono forty Ober-Redoute i Brückenkopf). Powiększony obszar miasta obejmował odtąd na prawym brzegu Odry 225 ha, z czego na zabudowę OT przypadło 16 ha (pozostałe to: Oberau – 54 ha, kępy– 34 ha, łąki zalewowe – 121 ha). W 1908 r. wybudowano zakład doświadczalny na nowym ujęciu wody, a w l. 1913-1914 właściwy zakład Wodociągi Kolegiackie (Domwasserwerk). W XX w. wybudowano nowe mosty: na Odrze (1917, Hindenburgbrücke) i Starej Odrze, (1933, Ostlandbrücke) oraz zmodernizowano kolejowe (1934-1936; zlikwidowano wówczas kładkę dla pieszych). Nie ziściły się natomiast plany urbanistyczne dotyczące wschodniej części OT oraz rozbudowy portu i budowy portu przemysłowego. W okresie II wojny św. zrealizowano powiększenie zatoki, przy której firma Beuchelt A.G wybudowała niewielką stocznię z pochylniami, w której w latach 1941-1944 produkowała barki desantowe i łodzie saperskie, wykorzystując pracę niewolniczą jeńców sowieckich. Od 1942 r. w koszarach na wyspie koncern AEG uruchomił produkcję wojenną dla Ministerstwo Lotnictwa Rzeszy. Oprócz ludności cywilnej, wykorzystywano pracę ponad tysiąca robotników przymusowych kilkunastu narodowości, osadzonych głównie w koszarach Brückenkopf. W ostatnich latach wojny na OT miało także siedzibę Gestapo (Steinweg 2). Przed oblężeniem Głogowa w 1945 r., mieszkańcy OT zostali w pierwszej kolejności ewakuowani i opuścili Głogów, z wyjątkiem mężczyzn wcielonych do jednostek obrony. Podczas bombardowań i walk o twierdzę przedmieście doznało katastrofalnych zniszczeń. Dotyczyło to również obiektów wojskowych i mostów.
Wybrana literatura:
Arend, Taschenbuch oder Wegweiser für Gross-Glogau, Breslau, 1809;
J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913;
K. Borgeni, Rocznik głogowski do roku 1493 (Annales Glogovienses bis z. J. 1493), Głogów 2013;
J. Chutkowski, Dzieje Głogowa, T. 1-2, Legnica 1991;
Das war Glogau. Stadt und Land an der Oder 19123-1945, Hannover 1991;
G.S. Dietrich, Losy Głogowa podczas okupacji francuskiej 1806-1814, Głogów 2016;
K. Jachan, Führer durch Glogau und Umgebung, Glogau, b.d.;
T. Jurek, Kto i kiedy ufundował kolegiatę głogowską, „Sobótka” 1–2, 1994;
T. Kozaczewski, Próba rekonstrukcji rozwoju układu przestrzennego Ostrowa Tumskiego w Głogowie, „Szkice Legnickie”, t. XII, Legnica 1984;
P. Łachowski, Wodociągi i kanalizacja w Głogowie na przestrzeni wieków, Głogów 2009;
W. Maciuszczak, Twierdza Głogów. Garnizon i ludzie. 1630-2009, Głogów 2016;
H. Podolińska, Kolegiata, seria „Zabytki Głogowa”, Głogów 2010; R. Rokaszewicz, Nowe Miasto, „Encyklopedia Ziemi Głogowskiej”, z. 55, 2002.
Antoni Bok [EZG, z. 77, 2017 – 1. Ostrów Tumski w średniowieczu, 2. Ostrów Tumski w okresie nowożytnym (XVI-XVIII w.), 3. Ostrów Tumski w XIX-XX wieku (do roku 1945) ]
