Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Krzydłowice
Wieś sołecka w gminie Grębocice, położona na styku Równiny Grębocickiej i Wzgórz Polkowickich, na wys. 106 m., 18 km na płd.-wschód od Głogowa. Niemiecka nazwa: Kreidelwitz, od 1937 r. - Lindenbach.
Krzydłowice należą do najstarszych osad na ziemi głogowskiej: pierwsza wzmianka pochodzi z bulli wrocławskiej z lat 1154/55, potwierdzającej posiadłości biskupstwa. Kolejny dokument, bulla papieska Innocentego IV z 1245 r., wspomina o wsi Cridlowice jako własności biskupstwa wrocławskiego. Dokument z 1285 r. wymienia wójta (advocatus) z Cridlicz. Inne dokumenty wymieniają nazwę wsi w formie: 1315 r. – Cridlewicz, 1366 r. – Cridelwicz (wymieniony kościół). W czasach nowożytnych nazwa wsi ukształtowała się w formie – Kreidelwitz. Od średniowiecza przez Krzydłowice przebiegała droga handlowa biegnąca z Głogowa przez Ścinawę do Wrocławia. Spełniała ona ważną funkcją gospodarczą stanowiąc odcinek szlaku solnego. W pobliżu Krzydłowic wytyczono teren na plac targowy i wybudowano kościół. W 2. połowie XIII w. biskupstwo wrocławskie uzyskało dla Krzydłowic prawa miejskie, jednak w początkach XIV w. spadły one ponownie do rangi wsi. Umiejscowienie przy ważnym szlaku komunikacyjnym miało dla wsi oprócz korzyści również mankamenty. Podczas wojen nękających Śląsk traktem tym podążały wojska. Między innymi w 1331 r. podczas wyprawy na Polskę króla Jana Luksemburskiego pod Krzydłowicami stacjonowały jego wojska z czterema machinami oblężniczymi. Stąd król Czech skierował wojsko na Głogów, który wówczas został podstępem zdobyty, co zapoczątkowało zależność księstwa głogowskiego od Korony Czeskiej. Opis Śląska z 1791 r. stwierdzał, iż we wsi znajdowały się oprócz kościoła i majątku ziemskiego, 2 budynki szkół, 2 folwarki. Miejscowość zamieszkiwały rodziny: 6 wolnych chłopów, 15 chłopów służebnych, 20 zagrodników i 44 komorników. We wsi znajdowało się 100 zagród i było 564 mieszkańców. Kolejne spisy ludności odnotowywały, że w Krzydłowicach znajdowało się 1845 r. - 935 mieszkańców, 1858 r. - 973, 1890 r. - 885 i w 1910 r. - 750. Mieszkańcy byli w przewadze ewangelikami (we wsi posiadali szkołę); należeli do parafii w Małych Gawronach. Katolicy należeli do parafii w Grodowcu. Prawdopodobnie już w XVIII w. w Krzydłowicach rozpoczęto hodowlę jedwabników i pozyskiwania z ich kokonów przędzy. Zachowały się informacje, iż w 2. połowie XIX w. miejscowy nauczyciel Johann Gotthard Rösler posiadał 40.000 drzewek morwowych. W 1852 r. uruchomiono pod Krzydłowicami, w miejscowości Bytków, kopalnię węgla brunatnego „Elizabeth” (wydobycie okazało się na dalszą metę nierentowne). W 1925 r. w Krzydłowicach mieszkało 827 osób (z czego: 470 ewangelików, 352 katolików) W 1928 r., po zniesieniu Gutsbezirk, gmina wiejska Krzydłowice, w której skład wchodziły też Proszówek, Bergvorwerk (folwark przy drodze do Rudnej - obecnie nie istnieje) i Ölschvorwerk (folwark na płn.-wschód od wsi, przy linii kolejowej - obecnie nie istnieje), miała powierzchnię 1.684 ha i zamieszkiwało ją 771 osób (1939). Władze faszystowskie podczas akcji wymazywania śladów słowiańskich nazw na terenie Niemiec 1 XI 1937 przemianowały Kreidelwitz na Lindenbach.
Majątek ziemski
Od 1. połowy XIV w. w dokumentach wymieniono licznych rycerzy posiadających przydomek „z Krzydłowic”, którzy albo byli właścicielami wsi albo stąd się wywodzili. W latach 1315 i 1319 - Wojciech de Cridlewicz; 1338 - Jeszko Cridelwicz, któremu to dziedzicowi wsi w 1348 r. kanonicy kolegiaty głogowskiej odstąpili młyn; w latach 1407-1442 wymieniany jest w Głogowie ławnik sądu polskiego Jan Creidilwicz, a w 1421-1433 jako świadek Konrad Creydelwicz; w 1430 - ławnik sądu czudowego Polan Kreydelwicz; 1437 - Jan Młodszy i Jan Creidilwitcz, syn Polana; 1437-1443 - Kasper Creydilwitcz; 1443 - Henryk Creydilwicz sprzedał Tammonowi Temritzowi l ½ grzywny czynszu rocznego ze swoich dóbr w Krzydłowicach; 1446 - Anna i Mikołaj Credilwicz nadali dochód ze swych dóbr w Krzydłowicach altarystom kościoła parafialnego w Kożuchowie; 1450-1471 - wymienieni ławnicy czudu: Menlen, Mikołaj i Jan Kreidelwicz. W 1469 jako właściciel majątku wymieniony jest Zygmunt Sag, a w 1499 r. Wacław Sagk. Jednak w 1500 r. wymieniono Fryderyka Creydelwitz, natomiast w 1507 – Krzysztofa Creydelwitz. W 1540 jako właściciel wymieniany jest Christoph von Stosch. W rękach tej rodziny tutejsze włości pozostawały przez kilka następnych wieków*. Spisy dóbr prowincji śląskiej podają właścicieli: 1870 - Fache, 1876-1912 - Max Peyer, 1917-1937 – Paul Wolff. Majątek posiadał średnio około 900 ha. Znajdowały się w nim browar, gorzelnia i cegielnia. Do Gutsbezirk należały także Proszówek (Friedrichsdorf) i 2 folwarki (Bergvorwerk i Oelschen, inaczej Ölschvorwerk).
- [*] Linię krzydłowicką tego rodu zapoczątkował Caspar, syn Melchiora von Stosch, piszący się z Góry (†1524). Linia ta wymarła w 1688 r. Majątek przeszedł na krewnych tego nazwiska (1690 Johann Georg Freyherr von Stosch, 1735 Caspar Friedrich Freyherr von Stosch z Grodźca), zob. http://dirk.steindorf-sabath.eu/mensch-adel-stosch.html. Red.
Literatura:
J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913;
M.R. Górniak, Gmina Grębocice, Informator historyczno-geograficzny, Grębocice - Lublin 2005;
D. Nowakowski, Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008;
J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005;
J. B. Sadowski, P. Łachowski, Topolexikon. Zestawienie nazw miejscowości i jednostek toponomastycznych ziemi głogowskiej, Głogów 1995;
F. A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 10, Brieg 1791.
Paweł Łachowski, 2009
Lokacja miejska
Krzydłowice położone są przy dawnej drodze handlowej wiodącej z Głogowa przez Ścinawę do Wrocławia, która stanowiła niegdyś wariant szlaku solnego. Zważywszy na fakt, że Krzydłowice leżały w połowie drogi między Głogowem i Ścinawą, i że nie było jeszcze innych osad zlokalizowanych bezpośrednio przy szlaku (Przedmoście wymienione zostało w 1290 r., Nosocice w 1295, Grębocice w 1298, a Krzepów i Retków w 1305), biskupstwo w drugiej połowie XIII w. podjęło próbę nadania im praw miejskich. Uzyskano akt lokacyjny, opierający się prawdopodobnie na prawie ścinawskim. Sam akt nie zachował się wprawdzie do dzisiaj, ale dokument w 1285 r. wymienia wójta (advocatus) Cridlicz, co niedwuznacznie wskazuje, iż u schyłku XIII w. osada musiała już posiadać prawa miejskie. Wówczas też wytyczono plac targowy i rozpoczęto budowę kościoła pod wezwaniem Marii Magdaleny. Nie wiadomo które z sąsiednich miast storpedowało nową lokację miejską. Najprawdopodobniej stało się to za sprawą Głogowa, który nie był zainteresowany, aby w najbliższym sąsiedztwie powstał konkurent handlowy. Targi w Krzydłowicach upadły już po kilku latach i przeniosły się do pobliskiej Rudnej, w której nieopodal istniejącego zamku wykształciła się osada targowa, będąca zalążkiem przyszłego miasta. Konkurencję stanowiła także pobliska Chobienia, która choć nie leżała na szlaku solnym, zlokalizowana była przy odrzańskiej przeprawie. Już z początkiem XIII w. istniało tam miasto na prawie polskim. W początkach XIV w. Krzydłowice spadły ponownie do rangi wsi. Rozpoczęta budowa kościoła przeciągnęła się w czasie i świątynię ukończono dopiero w XIV wieku.
Literatura:
J. Jankowski, Słownik historyczno-geograficzny Ziemi Lubuskiej, cz. 1, s. 81 (maszynopis);
Regestern zur Schlesische Geschichte, Breslau 1857, nr 637, 1863.
Jerzy Jankowski [EZG z. 21, 1994 - Krzydłowice – lokacja miejska]
