Sądowel - powiat górowski

vor 1945 Tschistey früher Sandewalde - Kreis Guhrau

 
L e c h i t ó w

Zespół folwarczny:
a) chlewnia, k. XIX
b) chlewnia, k. XIX
c0 obora, XIX/XX
d) park podworski, XIX
Dom mieszkalny, nr 7-8-9, pocz. XX
Dom mieszkalny, nr 11, k. XIX

S ą d o w e l

CO NAPRAWDĘ WYDARZYŁO SIĘ W SĄDOWLU ?


Przeglądając współczesne opracowania o Ziemi Górowskiej, których w ostatnich latach dość dużo się ukazało (książki, artykuły prasowe), zwróciłam uwagę na błędne informacje ochoczo powielane przez wielu piszących, i co gorsza, powtarzane przez uczniów w trakcie konkursów historycznych o regionie. Sprawa dotyczy kasztelani w Sądowlu i wydarzeń, jakie miały tam miejsce w XII i XIII w.

NAZWA SĄDOWEL

W okresie kształtowania się państwowości polskiej licznie powstawały grody, tworzyły się wokół nich podgrodzia, wzrastała liczba wsi służebnych. Po grodach osadzał książę swoich urzędników, których zadaniem było sprawowanie władzy wojskowej czyli organizowanie obrony grodu, dowództwo nad załogą, ściąganie daniny z podległych wsi, gromadzenie zapasów oraz sprawowanie w imieniu księcia sądów nad wolnymi i niewolnymi. Wydawanie wyroków było początkowo domeną samego księcia, ale z biegiem czasu część swych uprawnień sądowniczych przekazał książę wojewodom i „comites castelanii” - kasztelanom. Jurysdykcja sądu obejmowała wszystkie sprawy poza zastrzeżonymi dla księcia. Sądowi temu, który mógł orzekać nawet karę śmierci i m.in. konfiskatę mienia, początkowo podlegała cała ludność zamieszkała na terenie kasztelani. Ale już w XIII – XIV w. wiele grup społecznych (m.in. rycerstwo, duchowni) przestało temu sądowi podlegać, stąd m.in. upadek znaczenia kasztelani. Kasztelan sądowelski pełnił funkcje podobne wyżej wymienionym. Niektórzy historycy (szczególnie niemieccy) z uprawnień sądowych kasztelana wywodzą nazwę tej miejscowości. Taką etymologię podaje H. Schuch w pracy „Die Kastellanei Sandewalde...” („et locus judicii ac pugne a re nomen suscepit Sandueli”). Podobnie Polak
S. Kozierowski „Sandvel...locus induici ac pugne” czyli Sądowel – miejsce sporu (walki) i sądu. Natomiast S. Rospond, najwybitniejszy polski językoznawca zajmujący się onomastyką, czyli dziedziną językoznawstwa zajmującą się badaniem nazw, uważa, że Sądowel jest spokrewniony z Wawelem (pierwotnie Wąwelem). Obydwie te nazwy posiadają cząstkę „wel”, pochodzenia praidnoeuropejskiego, która oznacza „wilgoć, mokrość”. Wawel oznacza miejsce suche, wzniesione wśród wód i mokradeł. Być może podobne znaczenie posiada Sądowel. S. Rospond wyklucza możliwość pochodzenia tej nazwy od „sądu”.

SĄD NAD ZBIGNIEWEM ?

Czy nadanie grodowi nazwy Sądowel wiąże się z sądem nad bratem Krzywoustego, Zbigniewem – nie wiemy. Zbyt dużo niewiadomych i niepotwierdzonych wiadomości, zbyt wielu historyków ma wątpliwości. Co naprawdę wiemy? Otóż w 1103 r. obaj bracia rządzili każdy swoją częścią: Zbigniew Wielkopolską, Kujawami i Mazowszem, a Bolesław Małopolską, Sandomierszczyzną i Śląskiem. Dochodziło między nimi do zatargów na tle przejęcia władzy zwierzchniej. Każdy z nich na własną rękę ustanawiał sojusze i zawierał przymierza. 1103 r. to rok, gdy Krzywousty zawarł ślub ze Zbysławą. Na ten ślub nie przyjechał Zbigniew, zaczął natomiast układać się z Czechami w sprawie zajęcia przez nich części ziem swego brata. Pisze o tym Gall Anonim („tymczasem brat jego Zbigniew odmówił przybycia, zawarł przyjazne przymierze z Pomorzanami i Czechami, a gdy odbywało się wesele, zachęcał podobno Czechów, by wkroczyli do Polski”); podobnie opisuje to Kadłubek. Żaden z nich nie podaje informacji, że Zbigniew za to miał być sądzony i wydalony z kraju. Tylko Codex Diplomaticus Silesiae, T.7, cz.I, wspomina, że pod Sandonel wzg. Sandweli (tak zapisywano w średniowieczu nazwę grodu) miał się odbyć jakiś pojedynek pomiędzy Zbigniewem a nieznanym bliżej szlachcicem, który zarzucił Zbigniewowi zdradę (również bez precyzowania szczegółów). Do otwartego konfliktu między braćmi dochodzi dopiero w 1106 r., i wtedy Zbigniew uchodzi z kraju, a całość władzy przejmuje Krzywousty. I tutaj pojawia się kolejna kwestia sporna. Oślepienie Zbigniewa ma miejsce najprawdopodobniej w roku 1111, chociaż niektórzy historycy datę tę przesuwają na rok 1112 a nawet na początek 1113 r. Nigdzie nie ma informacji, by miało to miejsce w Sądowlu.

ILE BYŁO KASZTELANI NA ZIEMI GÓROWSKIEJ?

Z wykazu kasztelani śląskich (bulla papieża Hadriana z 1155r. i wykaz posiadłości biskupa wrocławskiego z 1245 r.) wynika, że w XII i XIII w. Sądowel był jedyną kasztelanią w tej części księstwa głogowskiego. Co prawda w pierwszej części bulli wymienia się legendarne Sezesko, ale historycy już zgodnie orzekli, że chodzi najprawdopodobniej o jakiś gród w górnym biegu rzeki Barycz bliżej Milicza i nie jest to Sądowel. Nie ma wiadomości, by kasztelanią był również Świerczów w obecnej gm. Niechlów. Bowiem sąsiednimi kasztelaniami do kasztelani sądowelskiej były: na wschodzie Milicz, na południu Ścinawa, na zachodzie Głogów, na północy rozciągała się już Wielkopolska, a granica przebiegała najprawdopodobniej w obniżeniu rzeczek Rów Śląski i Rów Polski. Nic więc nie wskazuje na to, by w Świerczowie było coś więcej niż grodziska względnie osady. Prowadzone tutaj wykopaliska archeologiczne również nie wykazały istnienia grodu (odkryto tylko cmentarzysko popielnicowe i zapinkę typu węgierskiego z okresu epoki brązu). Nie do końca też wiadomo, czy niejaki kasztelan Piotr Lubno pochodził ze Świerczowa na Ziemi Górowskiej czy też z innej miejscowości o tej nazwie (w Polsce jest 6 miejscowości o nazwie Świerczów). W źródłach jest bowiem zapisane „Piotr Lubno, kasztelan Swirchow, klucznik oleśnicki. Świadkował na dokumentach Henryka Głogowskiego w Trzebnicy w 1300 r. (Regesty 2582) jako kasztelan Swirchow”. M. Cetwiński w swoim wykazie rycerstwa śląskiego w XIII w. tłumaczy nazwę „Swirchow” jako odpowiednik Tschwirtschen k. Góry. W XIV w. w źródłach znaleźć można zapis Swirczow. Potem przez długi okres brak informacji o tej miejscowości. Na początku XX w. pisany był jako Tschwirtschen, a od 1936 r. zmieniono nazwę na Hortingen, natomiast ten w powiecie namysłowskim – Schwirz. Możliwe, że chodzi właśnie o tę drugą miejscowość. Warto tej zagadce przyjrzeć się bliżej, bo na podstawie jedynego podpisu pod dokumentem, nawet zakładając, że jest prawdziwy, nie można z całą odpowiedzialnością przyjąć i jednoznacznie twierdzić, że w Świerczowie była kasztelania. Na przełomie XIII i XIV wieku kasztelanie tracą na znaczeniu, a ich miejsce zajmują miasta. Np. w przypadku Sądowla funkcję kasztelani na krótko przejął Wąsosz po roku 1292, gdy tam siedzibę swoją (już po założeniu miasta przez księcia Henryka III Głogowskiego w 1290 r.) przeniósł kasztelan sądowelski. Pierwszym wójtem Wąsosza był Otto ze Szprotawy zwany Halbesalcz, a funkcję kasztelana w tym samym czasie pełnił Teodoryk von Baruth, który rezydował w zamku wąsoskim. Wąsosz nie był więc kasztelanią w pełnym tego słowa znaczeniu, ale miastem, tym bardziej, że zachował się dokument lokujący Wąsosz jako miasto na prawie niemieckim.

WIARYGODNE INFORMACJE O SĄDOWLU

Wszystkie naukowe opracowania podają, że pierwszą źródłowo potwierdzoną informacją o Sądowlu jest wykaz posiadłości biskupa wrocławskiego w bulli papieża Hadriana IV z 1155 r. W jej pierwszej części wymienione są wszystkie kasztelanie na Śląsku, a w drugiej części tej samej bulli jest wykaz posiadłości biskupa wrocławskiego. Sądowel figuruje w części drugiej - „iuxta Sandovel”. W dokumencie z 1245 r. znajduje się druga informacja o kasztelani. Jest to wykaz wsi należących do biskupa wrocławskiego, wydany przez papieża Innocentego IV. Kolejne wiadomości o Sądowlu zachowały się w dokumentach, w których jako świadkowie występują kasztelanowie sądowelscy: Częstobor – 1202-1203 r.; Przybyslaw Gosławic – 1203 r.; Mojko Mojkowic – 1230 r.; Gebhard syn Perygryna – 1243, 1253 r.; Zbylut Przybysławic – 1244r.; Stosz Leonardowic – 1251 r.; Mikołaj Przedwojowic – 1260 r.; Dzirżysław z Byczenia – 1265 r.; Otjęsław Siekierka 1279 r.; Mikołaj Grzymisławic – 1283 r.; Budziwoj Kopaszyna – 1282 i 1287r. Informacja w Kodeksie Dyplomatycznym Śląska z 1103 r., którą w związku z legendą o sądzie nad Zbigniewem w Sądowlu podaje H. Schusch, też do końca nie jest jednoznaczna, bowiem w polskim tłumaczeniu jest zawarta wiadomość, że przekaz ten to połączenie kilku błędnych informacji. Wiadomość ta to świetny materiał do dalszych badań historycznych. Sądowel nigdy nie był grodem – kasztelanią o wielkim znaczeniu. Świadczyć o tym może brak jakichkolwiek dokumentów wystawionych przez któregoś z książąt w tej miejscowości, ale był dobrze zagospodarowanym i dobrze umocnionym grodem, a o tym może m.in. świadczyć fakt, że właśnie w Sądowlu w r. 1217 odbył się zjazd, w którym uczestniczyli książęta Władysław Laskonogi i Henryk I Brodaty oraz 3 biskupów: poznański, wrocławski i lubuski. Zawarto wtedy pokój kończący wojnę pomiędzy książętami. W 1294 r. w Sądowlu był krótko przetrzymywany książę Henryk V Wrocławski (Henryk Otyły vel Gruby), który następnie został przekazany Henrykowi III Głogowskiemu. Głogowczyk nieszczęsnego Otyłego przez sześć długich miesięcy więził w lochach głogowskiego zamku, aż ten zgodził się oddać mu znaczne posiadłości swego księstwa. Kolejny raz o Sądowlu jest wiadomość źródłowa w 1319 r., w związku z faktem najechania tego grodu przez Bolesława III brzeskiego, w jego wojnie z Konradem oleśnickim. Złupione zostały wtedy nie tylko Sądowel, ale i Wąsosz, Pobiel i inne. W XIV w. znaczenie Sądowla tak znacznie spadło, że praktycznie nie ma wiadomości o tym grodzie. Dzisiaj jest to maleńka miejscowość w gm. Wąsosz, przy lokalnej drodze z Góry do Wąsosza. Brak tam nawet tablic informujących o dawnym znaczeniu i świetności – a szkoda! Sądowel i jego okolice to kopalnia wiedzy o przeszłości tego regionu. W ramach zachowania dziedzictwa kulturowego warto pokusić się o wyeksponowanie w tym rejonie miejsc do zwiedzania, rzetelnie udokumentowanych, które przyciągną nie tylko uczniów ale także potencjalnych turystów.

BIBLIOGRAFIA

Boras Z., Książęta Piastowscy Śląska, Wrocław 1974.
Cetwiński M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wrocław 1982.
Codex Diplomaticus Silesiae, t. 7 cz. I.
Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003
Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa-Wrocław br.
Kozierowski S., ks., Pierwotne osiedlenie pogranicza wielkopolsko-śląskiego między Obrą i Odrą a Wartą i
Bobrem w świetle nazw geograficznych, Poznań 1925.
Kutrzeba S., Historia ustroju Polski, Kraków 1924.
Lodowski J., Sądowel we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1972.
Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, Wrocław 2003.
Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1996
Schuch H., Die Kastellanei Sandewalde und ihre Germaniesierung. „Zeitschrift des Vereins fur Geschichte
und Alterthum Schlesiens”, t.14, Weimar

Elżbieta Maćkowska

Dominik Nowakowski

ŚREDNIOWIECZNY KOMPLEKS OSADNICZY W SĄDOWLU

Pozostałości średniowiecznego założenia obronnego w Sądowlu rozpoznane zostały w wyniku przypadkowych znalezisk powierzchniowych dokonanych w ciągu XIX w. Wtedy też grodzisko opisane zostało w kilku pozycjach poświeconych śląskim założeniom obronnym (Müller 1837; Drescher 1866; Schuster 1869; Behla 1888), powstała także wówczas oparta o rzetelną kwerendę materiałów archiwalnych i przekazów pisanych monografia kasztelanii sądowelskiej (Schuch 1879). W okresie międzywojennym obiekt rozpoznany został powierzchniowo oraz zewidencjonowany przez M. Hellmicha (Hellmich 1930) oraz, co oczywiste, uwzględniany był w licznych pracach z zakresu historii Śląska (Wojciechowski 1933; Uhtenwoldt 1938). Systematyczne badania w okolicy Sądowla przeprowadzone zostały w ramach działalności ówczesnego Zakładu Archeologii Śląska IHKM PAN Wrocław, przy współpracy z Zakładem Antropologii PAN Wrocław w latach 1958-1965. W trakcie prowadzonych wówczas prac rozpoznano powierzchniowo stanowiska zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Czeladź Wielka, Lechitów i Sądowel, a także oraz przeprowadzono szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe na terenie osady w Czeladzi Wielkiej. W północnej części osady odkryto cmentarzysko szkieletowe, które przebadano prawie w całości, odsłaniając 409 grobów (niestety materiały z cmentarzyska zaginęły). Wyniki prowadzonych wówczas badań zostały opublikowane w formie szeregu artykułów sprawozdawczych (Lodowski 1963-1969), a efektem końcowym była archeologiczna monografia wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego w Sądowlu (Lodowski 1972).
Chronologię osady w Czeladzi Wielkiej oparto głównie o analizę zespołów ceramiki naczyniowej, wyróżniając trzy zasadnicze fazy jej funkcjonowania. Początki najstarszej fazy, z którą wiązano zespoły z ceramiką ręcznie lepioną oraz ze śladami lekkiego przykrawędnego obtaczania, według autorów badań sięgać miały V/VI-VII w. W świetle ponownej analizy najstarszych materiałów stwierdzono, że w obiektach w których występować miała ceramika wyłącznie ręcznie lepiona, są także fragmenty naczyń góra obtaczanych, co sugerowałoby ich młodszą chronologię (VIII w.). Występowanie na stanowisku ceramiki ręcznie lepionej w warstwie kulturowej i częściowo w obiektach pozwala jednak sądzić, że funkcjonowało w tym miejscu osadnictwo starsze niż VIII w., jednak jego inne ślady zostały zatarte przez osadnictwo młodsze. Intensyfikacja osadnictwa nastąpiła w drugiej fazie funkcjonowania osady, datowanej na IX-X w., natomiast jej największy rozwój nastąpił w trzeciej fazie, datowanej szeroko na okres od przełomu X/XI w., do początku XIV w. Z tą fazą wiąże się także początki cmentarzyska, którego najstarsze groby datowano na połowę XIII w., najmłodsze na początek XIV w. Równolegle z pracami na osadzie w Czeladzi Wielkiej prowadzono badania wykopaliskowe na grodzisku w Sądowlu. Obiekt ten, zachowany w postaci płaskiego kolistego nasypu łagodnie opadającego w kierunku zachodnim, położony jest w dolinie Baryczy, na południowy zachód od wsi Lechitów. Średnica założenia dochodzi do około 120 m, a jego wysokość nie przekracza 2 m. Grodzisko otoczone jest podmokłym obniżeniem, w obrębie którego w części północnej i północno-wschodniej widoczne są ślady fosy o szerokości około 5 m. Pierwotnie gród otoczony był ze wszystkich stron wodą płynącej w tym miejscu kilkoma korytami rzeki Barycz. Niestety prowadzone na terenie grodu badania ograniczyły się jedynie do 3 niewielkich wykopów sondażowych. Wszystkie z nich założono we wschodniej części grodu, na wale, tak że jedynie wykop 3 w niewielkim stopniu obejmował teren majdanu. W obrębie ostatniego z wymienionych wykopów, odsłonięto dolne partie wału, zachowane do wysokości 1,8 m. Podwalinę jego stanowiła warstwa faszyny, na której do wysokości 1,5 m, zalegały warstwy ziemi i gliny. W ich obrębie w kilku miejscach stwierdzono ślady przepalonych bądź zbutwiałych belek, nie stanowiących jednak żadnego układu. Na warstwie drewna zalegała glina przemieszana z piaskiem piasku oraz pojedyncze kamienie i ślady przepalonych belek. W jej górnej części, tuż pod warstwą orną, zalegała konstrukcja (2-3 warstwy) wykonana z dużych rozmiarów kamieni przesypanych ziemią. Kamienie i glinę stwierdzono także, przy zewnętrznym i wewnętrznym licu rozsypiska wału. Pierwotna szerokość wału mogła dochodzić u podstawy do szerokości 9 m.
W obrębie części wykopu położonej po wewnętrznej stronie wału, nie stwierdzono żadnych obiektów nieruchomych, a jedynie znacznej miąższości warstwy kulturowe, o jednolitym, ciemnobrunatnym zabarwieniu. Z warstwy tej pozyskano stosunkowo niewiele materiału: kilkaset fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej całkowicie obtaczanej, fragmenty ceramiki stalowoszarej oraz ułamki naczyń jedno- lub obustronnie szkliwionych. Prócz tego pozyskano kościaną płozę sanek (łyżwa?), fragment poroża ze śladami obróbki, kilka gwoździ, gliniany przęślik, żelazny sierp (półkosek?) wykonany ze zużytej podkowy. W oparciu o analizę ceramiki chronologię grodu określono na czas od XI do XIII/XIV w.

SĄDOWEL W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH
Najstarszy przekaz dotyczący Sądowla pochodzi ze źródeł narracyjnych, odnajdujemy go bowiem w Kronice polskiej i Kronice książąt polskich opisujących wydarzenia 1103 r. Kolejna wzmianka o Sądowlu pochodzi z bulli protekcyjnej papieża Hadriana IV. z 1155 r. dla biskupstwa wrocławskiego, ośrodek ten nie został jednak wymieniony wśród kolejnych okręgów grodowych, lecz w drugiej części dokumentu (wymieniona została wieś biskupia Góra położona obok Sądowla). W drugiej bulli protekcyjnej papieża Innocentego IV. z 1245 r., Sądowel wymieniony już został wśród śląskich grodów (okręgów grodowych), zajmując miejsce między Miliczem a Głogowem. Z lat 1201-1288 znamy licznych kasztelanów sądowelskich występujących na dokumentach książęcych wyłącznie w roli świadków. Interesującym faktem, dostrzeżonym już przez badaczy niemieckich, jest to, że żaden z dokumentów nie został wystawiony w Sądowlu. Gród ten nie pełnił zatem funkcji rezydencji książęcej, lecz odgrywał rolę ośrodka centralnego w ówczesnym podziale administracyjny kraju (zarząd terytorialny, sądownictwo). Nie znaczy to jednak, że książęta śląscy w ogóle nie bywali w Sądowlu. W dokumencie z 1218 r., dotyczącym układu pokojowego zawartego między księciem Władysławem Laskonogim a Henrykiem Brodatym mowa jest o planowanym wiecu w Sądowlu, od którego miały obowiązywać postanowienia układu. W 1280 r. miał miejsce w Sądowlu zjazd w trakcie którego Henryk IV. wrocławski uwięził książąt Henryka III. głogowskiego, Henryka V. legnickiego i Przemysła II. wielkopolskiego i wymógł na nich pewne ustępstwa (pomoc zbrojną książąt śląskich, utrata ziemi rudzkiej przez Przemysła II.). Wreszcie w 1294 r., nie z własnej woli „gościł” tu książę Henryk V. wrocławski, którego porwano we Wrocławiu, a następnie przewieziono do Sądowla, i dalej do Głogowa, gdzie był więziony przez księcia Henryka głogowskiego. Na rzecz Głogowczyka Hemryk V. wrocławskiktórego zrzekł się wówczas praw do północno-wschodniej części swych ziem, w tym Sądowla. Po raz ostatni Sądowel, jako ośrodek o pewnym znaczeniu politycznym (?) pojawił się w dokumencie z 1329 r. dotyczącym zhołdowania księstwa oleśnickiego przez Jana Luksemburskiego.
Przyczyn upadku znaczenia Sądowla, jako terytorialnego ośrodka władzy książęcej, należy szukać w przemianach społeczno-kulturowych, zachodzących na Śląsku w XIII w., głównie zaś w drugiej połowie tego stulecia. Rozwój osadnictwa na prawie niemieckim, spowodował, że miejsce starych terytoriów grodowych (kasztelanii) zajęły jednostki nowego podziału administracyjnego – dystrykty (niem. weichbildy) – których ośrodkiem były miasta lokowane na prawie niemieckim. Na dawnym terytorium sądowelskim powstało kilka tego typu ośrodków. W 1290 r. lokowany został Wąsosz, dwa lata później wymieniony był tamtejszy wójt, natomiast w 1301 r. wzmiankowano miasto jako ośrodek dystryktu. Na północy, po uregulowaniu kwestii związanych własnością gruntową z rycerzami z Góry (Starej Góry), książę Henryk III. głogowski lokował miasto Górę, którego wójt i proboszcz wymienieni zostali po raz pierwszy w 1289 r. W 1300 r. wymieniony został okręg górowski, natomiast 1310 r. nastąpiła jego ostateczna organizacja. Wtedy to szereg wsi została włączona do targu i sądu w Górze. Dokument ten świadczy zarazem o podstawowych funkcjach jakie pełniło miasto będące ośrodkiem dystryktu. Zamieszkująca związany z nim okręg ludność zobowiązana była do stawanie przed znajdującym się w mieście sądem oraz do uczęszczania na odbywający się tam okresowo targ.
Stosunkowo liczne przekazy pisane wymieniają związany z Sądowlem kościół. Najstarsza wzmianka pochodzi z dokumentu wystawionego w 1260 r., w którym wymieniono tamtejszego plebana. Kolejny dokument z 1305 r. wymienia proboszcza Wacława, natomiast cztery lata później książę Henryk III. głogowski przekazał dochód z kościoła w Sądowlu na kustodię w kolegiacie głogowskiej. Dokument ten, jako jedyny, wymienia wezwanie sądowelskiego kościoła, którego patronką była św. Agata. W 1376 i 1399 r. wymieniona została parafia i kościół w Sądowlu, należące do dekanatu (archiprezbiteriatu) górowskiego.
Niestety pierwotna, średniowieczna budowla kościoła nie zachowała się do dnia dzisiejszego. W chwili obecnej nie sposób zatem przesądzić, czy świątynia znajdowała się w tym samym miejscu, co obecny, nowożytny kościół zajmujący centralny plac obecnego przysiółka o historycznej nazwie Sądowel. Być może jednak kościół funkcjonował na grodzie, tak jak to miało miejsce w przypadku wielu innych piastowskich warowni (np. Głogów, Wrocław, Kalisz). Odkryte na osadzie cmentarzysko sugeruje, że obiekt ten (być może drewniany) mógł funkcjonować także gdzieś przy położonej na lewym brzegu Baryczy osadzie. Te, jak i szereg innych kwestii, wyjaśnić mogą jedynie przeprowadzone w przyszłości badania archeologiczne.


Afiliacja:
dr Dominik Nowakowski, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział Wrocław, ul. Więzienna 6, 50-118 Wrocław
Literatura:
Behla R.,
1888, Die vorgeschichtlichen Rundwälle im östlichen Deutschland, Berlin, s. 164.
Hellmich M.,
1930, Schlesische Wehranlagen, Altschlesien, s. 37-47.
Jungnitz J.,
1898, Beiträge zur mittelalterlichen Statistik des Bisthums Breslau, Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens, t. XXXIII, s. 385-402.
Kaletyn M. i T., Lodowski J.,
1968, Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego, Wrocław, s. 129-132.
Kowalenko W.,
1938, Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII wieku), Poznań, s. 293-294.
Lodowski J.,
1963, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie koło Czeladzi Wielkiej, pow. Góra, w 1963 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 6, s. 40-42.
1963a, Badania sondażowe na grodzisku wczesnośredniowiecznym koło przysiółka Sądowel, pow. Góra, w 1963 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 6, s. 39-40.
1964, Sprawozdanie z badań osady wczesnośredniowiecznej koło Czeladzi Wielkiej, pow. Góra, w 1964 r., t. 7, s. 34-36.
1965, Wstępne sprawozdanie z badań archeologicznych Kasztelanii Sądowelskiej w 1965 r.,
Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 8, s. 30-32.
1965a, Sądowel, pow. Góra Śląska, Silesia Antiqua, t. 7, s. 313-315.
1966, Czeladź Wielka, pow. Góra, Silesia Antiqua, t. 8, s. 235-237.
1966a, Nóż sztylecik z wolutowym zakończeniem rękojeści z Czeladzi Wielkiej, pow. Góra, Silesia Antiqua, t. 8, s. 104-109.
1966b, Prace wykopaliskowe na terenie wczesnośredniowiecznej osady pod Sądowlem, pow. Góra, w 1964 roku, Sprawozdania Archeologiczne, t. 18, s. 246-252.
1968, Z badań wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego pod Sądowlem, pow. Góra, w 1965 roku, Sprawozdania Archeologiczna, t. 19, s. 257-263.
1969, Czeladź Wielka, Silesia Antiqua, t. 11, s. 309-310.
1969a, Lechitów, Silesia Antiqua, t. 11, s. 320.
1969b, Materiały z nowo odkrytych stanowisk wczesnośredniowiecznych w okolicy Sądowla i Czeladzi Wielkiej, pow. Góra, w 1969 r. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 12, s. 27-30.
Lodowski j., Trudzik Z.,
1962, Sprawozdania z badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie i cmentarzysku szkieletowym w Czeladzi Wielkiej, pow. Góra, w 1962 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 5, s. 27-30.
1964, Sprawozdanie z badań osady i cmentarzyska wczesnośredniowiecznego w Czeladzi Wielkiej, pow. Góra w latach 1958-1960 i 1962 roku, Sprawozdania Archeologiczne, t. 16, s. 260-265.
Michael E.,
1926, Die schlesischen Kirche und ihr Patronat im Mittelalter unter polonischem Recht, Görlitz.
Müller K.A.,
1837 /1844/, Vaterländische Bilder, oder Geschichte und Beschreibung sämmtlicher Burgen und Ritterschlösser Schlesiens, Glogau.
Neuling H.,
1902, Schlesische Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange des Mittelalters, Breslau.
Schuch H.,
1879, Die Kastellanei Sandewalde und ihre Germanisierung, eine ortsgeschichtliche Studie im Kreis Guhrau, Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens, t. XIV, s. 486-520.
Schuster O.,
1869, Die alten Heidenschanzen Deutschlands (mit specialler Beschreibung des Oberlausitzer Schanzensystems), Dresden, s. 101.
Uhtenwoldt H.,
1938, Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens, Breslau.
Wojciechowski Z.,
1933, Najstarszy ustrój plemienno-szczepowy i administracyjny do r. 1139 [w:] Historia Śląska od czasów najdawniejszych do roku 1400, Kraków, s. 123-154.

Dominik Nowakowski

Kościół p.w. Królowej Świata.

We wnętrzu świątyni zachowało się epitafium z XVIII wieku.

Dwie płyty wmurowane w zewnętrzną ścianę kościoła.

Drzwi wejściowe do świątyni.

Zabudowa miejscowości. Odnowiony budynek dawnej plebani. Sąsiadująca z nim szkoła niestety nie zachowała się.

Zachowany w doskonałym stanie "pomnik poległych", upamiętniający żołnierzy poległych na frontach I wojny światowej pochodzących z Sądowla oraz okolicznych miejscowości.

W lesie w pobliżu Sądowla obraca się w ruinę mauzoleum rodu von Niebelschütz. choć na fotografiach z początku lat 90 - tych XX wieku ( w zbiorach Urzędu Konserwatora Zabytków we Wrocławiu) widać jeszcze zachowane sarkofagi.

Polna droga łącząca Sądowel z Lechitowem którą przez setki lat właściciele majątku w Lechitowie zmierzali do kościoła w Sądowlu.

Pola w okolicach Sądowla.

Rzeka Barycz w Sądowlu i jego okolicach.

Archiwalne widokówki i zdjęcia oraz rysunek kościoła autorstwa Adama Polańskiego z Czeladzi Wielkiej.

Ernst Kuno Berthold Fischer
Marcin Błaszkowski

Ernst Kuno Berthold Fischer był filozofem, przedstawicielem neokantyzmu. Urodził się 23 lipca 1824 r. we wsi Sądowel (Powiat Góra) w rodzinie księdza ewangelickiego Carla Theodora Fischera, który był kaznodzieją w tej wsi w latach 1818-1832.

Kuno Fischer studiował filozofię, filologię oraz teologię w Poznaniu, a następnie od 1844 r. w Lipsku i w Halle. Pracę doktorską obronił w 1847 r., a jej tematem był Parmenides Platona. Podczas studiów utrzymywał się z udzielania lekcji domowych. W 1850 r. na Uniwesytecie w Heidelbergu habilitował się z filozofii, jednakże w 1853 r. oskarżono go o panteizm i odebrano mu prawo nauczania.

Nie mogąc kontynuować swojej pracy naukowej w Królestwie Prus, w 1856 r. przyjął stanowisko profesora filozofii na Uniwersytecie w Jenie, leżącej w Turyngii. W 1872 r. otrzymał stanowisko wykładowcy na jednym z najważniejszych uniwersytetów niemieckich – na Uniwersytecie w Heidelbergu. Był na tyle docenianym naukowcem, że z okazji 500-lecia Uniwersytetu w Heidelbergu oraz z okazji 150-tej urodzin Johanna Wolfganga Goethe w 1899 r. wygłosił świąteczną mowę.

Kuno Fischer miał dwie żony. Pierwszą była córką francuskiego oficera, druga – pochodziła z Danii.

Fischer uznawany był za jednego z najbardziej popularnych wykładowców na niemieckich uniwersytetach w XIX w. Z chemikiem Robertem Bunsenem dzielił sławę najbardziej dowcipnego wykładowcy. W 1871 r. wydał zresztą naukową książkę poświęconą dowcipom Ueber die Entstehung und die Entwicklungsformen des Witzes (O powstaniu i rozwoju form dowcipu)

Zmarł 5 lipca 1907 r. w Heidelbergu, został tam pochowany. Jego grób zachował się do dzisiaj.

W wsi Sądowel zachował się kościół, w którym kaznodzieją był ojciec Kuno Fischera, a on sam z pewnością był tam ochrzczony. Obok kościoła znajduje się budynek dawnego probostwa, w którym prawdopodobne mieszkała rodzina Fischerów i gdzie mógł urodzić się ten filozof. Poza tym we wsi zachowało się kilka domów, które pamiętają czasy dzieciństwa późniejszego naukowca.

Ku jego pamięci nazwano jego imieniem jedną z ulic w Berlinie-Charlottenburgu.

Prace autorstwa Kuno Fischera:

Geschichte der neuern Philosophie. Jubiläumsausgabe. 10 in 11 Bänden. Carl Winter, Heidelberg 1897–1902
System der Logik und Metaphysik. Stuttgart 1852, 3. Aufl. Heidelberg 1909.
Die beiden Kantischen Schulen in Jena. Stuttgart 1862.
Ueber die Entstehung und die Entwicklungsformen des Witzes. Bassermann, Heidelberg 1871.
Geschichte der neuren Philosophie. 3. u. 4. Bd. Immanuel Kant und seine Lehre. 3. Aufl. Verlagsbuchhandlung Fr. Bassermann, München 1882.
Hegels Leben, Werke und Lehre. 2. Auflage, Heidelberg 1911.
Kants Leben und Charakter. Nachdruck: Schutterwald/Baden 2001.
Logik und Metaphysik oder Wissenschaftslehre, Herausgegeben und eingeleitet von Hans-Georg Gadamer. Manutius-Verlag, Heidelberg 1998,

Literatura na temat Kuno Fischera:

Jürgen W. Schmidt: Zum akademischen Werdegang des schlesischen Philosophen Kuno Fischer (1824 - 1907): Die Vorgeschichte seiner Berufung nach Jena 1853 - 1856, in: FACHPROSAFORSCHUNG-GRENZÜBERSCHREITUNGEN Bd.4/5 (2008/2009) Baden-Baden 2010 S.433-449
Eberhard G. Schulz: Fischer, Kuno. In: Ostdeutsche Gedenktage 2007. Persönlichkeiten und historische Ereignisse. Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen, Bonn 2007, ISBN 978-3-88557-224-4, S. 173–178.
Edith Selow: Fischer, Kuno. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 5, Duncker & Humblot, Berlin 1961, S. 199.

źródło: Wikipedia

Informacje o sąsiednim Lechitowie - Dreihäuser:

Link:    http://www.glogow.pl/okolice/podstrony/gorowski/lechitow.htm