Blok koszarowy
[powrót do XVII - XIX wiek]                      [powrót do zachowane ... ]

 

1 POŁOŻENIE
Blok koszarowy znajduje się w obrębie reliktów bastionowych umocnień Starego Miasta Głogów, na obszarze wyznaczonym przez: bastion Sebastian, ul. Brama Brzostowska, ul. Bolesława Krzywoustego (tj. rondo) oraz zrekonstruowany fragment przebiegu średniowiecznych murów obronnych (przy ul. Starowałowej i ul. Szkolnej).Blok koszarowy jest budowlą całkowicie zagłębioną ziemi. Strop jest obsypany ok. jednometrową warstwą ziemi. Jednymi wystającymi z powierzchni gruntu elementami są nieliczne szyby wylotowe kanałów wentylacyjnych i grzewczych oraz dwa, wykonane z cegły, wyjścia na zewnątrz.
2 RYS HISTORYCZNY
Po wybuchu I wojny śląskiej Fryderyk II Hohenzollern na czele armii wkroczył na teren księstwa głogowskiego. Komendantem twierdzy, będącej wówczas w rękach Austriaków, był hrabia von Wallis. Hrabia wraz z płk baronem Reisky rozpoczęli przygotowania do obrony miasta. Stałą załogę w sile 500 żołnierzy wzmocniono o 1.200 ludzi. Utworzono cztery kompanie wartownicze i strażackie złożone z mieszczan. 19 grudnia 1740 r. pruscy huzarzy podjechali pod mury miasta. Oblężenie twierdzy rozpoczęto 22 grudnia 1740 r. Król pruski stanął na kwaterze w Żukowicach Dolnych. Spodziewał się on zdobyć miasto w ciągu ośmiu dni, jednakże po jego objechaniu i zapoznaniu się z umocnieniami, stwierdził, że potrzeba na jego zdobycie około sześciu tygodni. Pozostawił część wojska dla kontynuowania oblężenia, a sam wyruszył przez Polkowice do Wrocławia.Dowództwo nad wojskami oblegającymi Głogów przejął książę Leopold von Dessau, który kwaterę usytuował w Ruszowicach. Oblężenie miasta zdecydowanie jednak przedłużało się i dopiero interwencja Fryderyka II zmusiła księcia do ataku.Szturm nastąpił w nocy z 8 na 9 marca 1741 r., o północy. Cały atak trwał niecałą godzinę. Do zdobycia miasta przyczyniło się wzmocnienie siłami Friedricha der Grosse. Prusacy stracili zaledwie 10 zabitych i 37 rannych, a Austriacy nieco więcej ludzi. W wyniku ataku zajęto twierdzę, a zdobyczą padło 58 armat, 5 moździerzy, 1.300 cetnarów prochu i 21.000 kul. Od 1741 r. Głogów znalazł się w rękach pruskich. Uprawomocnienie tego faktu nastąpiło we Wrocławiu podpisaniem pokoju ( w 1742 r.; tzw. pokój wrocławsko - berliński), na mocy którego Prusacy otrzymali prawie cały Śląsk. Od tego momentu nastąpił nowy etap w rozbudowie twierdzy, który wpłynął na dalsze losy miasta. Pierwszym pruskim gubernatorem został generał leutnant Christoph Wilhelm von Kalckstein. Następuje kolejna rozbudowa twierdzy: powstają magazyny prochu i prowiantu, koszary oraz nowe elementy i dzieła fortyfikacyjne (np. Fort Stern w latach: 1747 - 1749 i „Wasser Redoute”, tj. Reduta Wodna w 1754 r.).Prawdopodobnie w II połowie XVIII w. (około 1770 r.), po zakończeniu wojen śląskich (1763 r.), pomiędzy bastionami : Lew („Löwe”), a Sebastian wybudowano nowy obiekt forteczny. Był nim ceglany blok koszarowy przeznaczony dla około 200 żołnierzy. Został on usytuowany około 12 metrów w kierunku północnym od kurtyny łączącej bastion Lew i Sebastian, około 80 metrów na południowy wschód od rawelinu znajdującego się przy Bramie Pruskiej („Preüßiche Thor”) i przed pasem średniowiecznych murów obronnych.Budowla została zagłębiona w dotychczasowej fosie przebiegającej przed odcinkiem średniowiecznego muru, w ten sposób, że na obsypanym ziemią stropodachu, umieszczono wały ze stanowiskami artyleryjskimi, a do frontowej ściany doprowadzono, zagłębioną w gruncie, brukowaną drogę. Łączyła ona obiekt z m.in. z Bramą Pruską. W ścianie frontowej znajdowały się trzy wejścia do wnętrza obiektu.W celu obrony wnętrza fosy, otaczającej bastionowe umocnienia, wykonano ceglany korytarz, który wyprowadzono do fosy. Wyjście zostało zaopatrzone w drewniane, obite ćwiekami drzwi, ryglowanymi od wewnątrz. Sklepienie poterny było ceglane, kolebowe.Blok koszarowy był wówczas budowlą dwukondygnacyjną składającą się przypuszczalnie z około 13 komór. Sklepienie pomiędzy kondygnacjami było drewniane; pomost wykonany z belek drewnianych, w których prześwity wypełniono deskami. Pomost został wsparty na ceglanych wypustach murów działowych poszczególnych komór.W drugiej połowie XIX w. do ściany tylnej dobudowano ceglany szyb windowy dla amunicji. Wyprowadzono go na powierzchnię poprzez tzw. „łamanie czwórką” ( tj. w przekroju pionowym szyb przypomina cyfrę cztery) w pobliże drogi biegnącej przy wałach ziemnych otaczających stanowiska artyleryjskie. Szyb został bezpośrednio sprowadzony na drugą kondygnację bloku, do komory nr 11. W celu poprawy komunikacji do otworu wejściowego doprowadzono stalową drabinę z pierwszej kondygnacji.Została także przebudowana ściana wejściowa. Z racji zmiany przeznaczenia obiektu cała bryła wraz z drogą i ścianą frontową została zasypana grubym nakładem ziemi - na równi z powierzchnią gruntu. Zostało wybudowane wejście do wnętrza bloku, które umieszczono w części północnej budowli - w komorze nr 10. Wejście wyprowadzono z powierzchni za pośrednictwem klatki schodowej na drugą kondygnację bloku. Dotychczasowe, drewniane schody, łączące obydwie kondygnacje, zostały zastąpione ceglaną klatką schodową zaopatrzoną w stalowe balustrady.Przebudowy były podyktowane zmianą dotychczasowej funkcji obiektu z koszarowej na magazynową. Spowodowały to liczne problemy natury technicznej i sanitarnej wynikające m.in. z powodu wzrastającej przesiąkliwości murów. Budowa nowych koszar naziemnych pozwoliła na umieszczenie jednostek wojskowych twierdzy w innych, bardziej wygodnych i w naziemnych budowlach - co najprawdopodobniej nie tylko poprawiło warunki sanitarne, ale też morale i samopoczucie żołnierzy, którzy z wilgotnych podziemi wyszli na słońce.W początkach XX w. twierdza głogowska zmieniła swoje dotychczasowe oblicze. W 1903 r. władze wojskowe podpisały z magistratem umowę o likwidacji większości obiektów i elementów fortyfikacyjnych. Rozebrano m.in. część umocnień przy bloku koszarowym, a więc część murów ceglanych fosy, bastion Lew, rawelin, fragmenty murów średniowiecznych. Fosę całkowicie zasypano. Ok. 1916 r. do bloku koszarowego doprowadzono linię energetycznąPozostaje pytanie w jaki sposób był użytkowany blok koszarowy w okresie poprzedzającym, jak i w trakcie oblężenia twierdzy w 1945 r. ? Wiele sugestii pozwala przypuszczać, że pełnił on początkowo funkcję magazynu amunicji, a później prowizorycznego szpitala - względnie punktu opatrunkowego.Gdyby to była prawda, wyjaśniłby się krążący od lat, mit o podziemnym szpitalu. Na razie brak jakichkolwiek dokumentów, które by w sposób precyzyjny prezentowały wojenne losy budowli. Nadmienię, że w ostatnich dniach oblężenia tj. 22 - 30 marca 1945 r., mniej więcej w pobliżu bloku koszarowego przebiegała ostatnia rubież obronna Niemców, która była skupiona wokół Starego Miasta i jego bastionowych umocnień.Również i powojenne losy bloku koszarowego pozostawiają wiele pytań. Początkowo użytkowany przez pierwszych repatriantów jako miejsce zamieszkania, został w późniejszym okresie zamieniony na prowizoryczny schron przeciwlotniczy. W latach 70-ch umiejscowiono w nim jakieś magazyny, a pod koniec lat 80-ch został opuszczony i zapomniany.Po kilku latach przypomniano sobie o tej przedziwnej budowli. Krążące o niej niesłychane opowieści rozpalały niezaspokojone ambicje młodych poszukiwaczy skarbów i sensacji. W 1990 r. została wykonana pierwsza inwentaryzacja i dokumentacja bloku koszarowego przez dr Jerzego Romanowa i mgr Romualda Piwko. Pomiarów i studiów terenowych dokonało również Polskie Towarzystwo Eksploracyjne z Wrocławia w osobach Panów: Włodzimierza Kucia oraz Roberta Nadolnego. Także i członkowie Oddziału Wrocławskiego oraz Zielonogórskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji przeprowadzili wstępne rozrysy tej budowli.Ponowny wzrost zainteresowania tym obiektem od ok. 1996 r. jest podyktowany możliwością włączenia do planów rozwojowych miasta jako atrakcję turystyczną oraz jego zagospodarowania w nowej rzeczywistości.
3 OPIS TECHNICZNY
Blok koszarowy jest zbudowany na planie prostokąta, szerokość jego zabudowy wynosi ok. 11,5 m, długość ok. 80 metrów. Grubość ściany zewnętrznej wynosi, na całej jej wysokości: 1,16 m, grubość ścian bocznych wynosi średnio 2,85 m. Wysokość budowli, od poziomu użytkowego do gzymsu wieńcowego wynosi ponad 7 metrów.Blok jest budowlą wykonaną z cegły, przy czym w bryle można napotkać cegłę o wymiarach: 29 x 13 x 9 cm (tzw. palcówka), która występuje w układzie główkowym lub wózkowym. Cegłę spojono zaprawą wapienną.Obiekt jest budowlą jednotrakcyjną, jednokondygnacyjną (niegdyś dwukodygnacyjną, przedzieloną drewnianym pomostem), posiadającą prawdopodobnie 13 pomieszczeń wewnętrznych o sklepieniu kolebowym o wykroju pełnym. Ustalenie ilości komór jest na razie niemożliwe. Jest to podyktowane faktem, że w komorze 8 nastąpiło zerwanie fragmentu ścian i stropu. Pełniejsza dokumentacja obiektu będzie możliwa dopiero przy ewentualnej adaptacji. Wszystkie pomieszczenia (komory) posiadają długość ok. 9,4 m. Zróżnicowana jest szerokość pomieszczeń wynosząca: - przy komorach szerszych: ok. 4,5 m (kondygnacja dolna) i ok. 4,85 m (kondygnacja górna),- przy komorach węższych: ok. 2,85 m (kondygnacji dolnej) i ok. 3,25 (kondygnacja górna).Stwierdzono, że w budowli występuje następujący rytm; a mianowicie: 2 komory szersze, 1 pomieszczenie węższe, 3 pomieszczenia szersze, 1 pomieszczenie węższe, 3 pomieszczenia szersze , 1 pomieszczenia węższe i 2 pomieszczenia szersze.Poszczególne komory są przedzielone ceglanymi ścianami działowymi o grubości: ok. 1,55 m (kondygnacja dolna) i ok. 1,9 m (kondygnacja górna). W ścianach działowych, tuż przy ścianie frontowej są usytuowane przejścia pomiędzy poszczególnymi komorami. Wszystkie są one zsynchronizowane w pionie. Posiadają ościeża i redukowany prześwit. Na kondygnacji dolnej są zwieńczone łękami odcinkowymi, a na górnej łękami odcinkowymi wyprowadzonymi odpowiedniokrotnymi i dłuższymi lunetami w kierunku osi sklepienia.Każde z wymienionych pomieszczeń, na każdej kondygnacji posiada po dwa symetrycznie rozłożone otwory okienne, które są umieszczone w ścianie frontowej. Otwory doświetlające mają ościeżnice proste z węgarkami przysklepionymi łękami odcinkowymi. Są one obecnie zamurowane. W komorach węższych zauważono zamurowane otwory wejściowe do wnętrza bloku.Poniżej poziomu ceglanej posadzki komór stwierdzono sieć kanałów wykonanych z cegły i przykrytych od góry dachówkami. Także i w ścianach szczytowych, tylnych komór oraz w ścianach bocznych zaobserwowano sieć przewodów powietrzno - kominowych. Jedna z komór jest połączona z systemem kanałów dennych. Przypuszczalnie są to pozostałości oryginalnego systemu grzewczego typu „hypocaustum” (wg dr Jerzego Romanow oraz mgr Romualda Piwko), tj. centralnego ogrzewania powietrzem podgrzanym w piecu i rozprowadzonym systemem kanałów podłogowych i ściennych.
4 STAN ZACHOWANIA
Blok koszarowy jako budowla niezabezpieczona i niekonserwowana jest obecnie w złym stanie. Wyjście północne (z klatką schodową) oraz szyb windowy zostały prowizorycznie zabezpieczone poprzez zamurowanie. To samo dotyczy szybów wentylacyjnych. W ścianach pozostawiono niewielkie otwory umożliwiające naturalną cyrkulację powietrza.Ściany wewnętrzne są okryte obrzutką wapienną, na której występują liczne wysolenia i zawilgocenia. Ściany są zawilgocone. Posadzka częściowo zaśmiecona. Szyby wentylacyjne są zaśmiecone, zagruzowane oraz w większości rozebrane (część południowo -wschodnia).Poterna jest niedostępna - prawdopodobnie została częściowo zniszczona i zasypana. Korytarz komunikacyjny pomiędzy komorami nr 8 i nr 11 jest zasypany. Izby znajdujące się pomiędzy tymi komorami są niedostępne. Wynika to z całkowitego osunięcia się sklepienia i zasypania wnętrz izb grubym nakładem ziemi. Instalacja elektryczna została całkowicie rozszabrowana. Brak wyposażenia wewnętrznego.
Krzysztof Motyl

 1856 r.

2001 r. - wnętrze