Aktualna wersja

Jurydyka kolegiacka w Głogowie

Jurydyki kościelne stanowiły w miastach wydzielone enklawy, niepodlegające władzom miejskim i miejskiemu sadownictwu, jak również – w ustalonym zakresie – sądownictwu książęcemu. Dotyczyło to tak osób duchownych, jak i zamieszkałych tam świeckich.

Utworzenie głogowskiej jurydyki kolegiackiej nastąpiło w związku z likwidacją, do ok. połowy XIII w., grodu książęcego. W grodzie znajdował się kościół, przy którym, wg niektórych kronikarzy i historyków, biskup Heymo i komes Wojsław (wzgl. książę Bolesław Krzywousty) powołali zgromadzenie kanoników. W 1. połowie XIII w. na jego miejscu wybudowana została okazała kolegiata późnoromańska. Nie są znane zapisy w dokumentach, dotyczące wydzielenia jurydyki z terenu książęcego. Dokumenty książąt Konrada I i Henryka III stanowią jedynie ogólnie o przyznaniu immunitetu sądowego posiadłościom kapituły. Pismo księcia Henryka IV z 1333 r. traktuje o nadaniu kapitule z rezerwy terenów książęcych miejsca po dawnym zamku i przyległości. Książę cofnął w nim wcześniejsze nadanie aptekarzowi Piotrowi gruntu „dawnego zamku przy kościele NMP wraz ze wszystkimi ogrodami, rowami, łowiskami rybnymi, po kurie kanoników z jednej i brzegi Odry z drugiej strony”. Argumentował, że jego matka Mechtylda (w 1310 r.), on sam i brat podarowali już ten teren kościołowi kolegiackiemu. Śladem pamięci po tamtym nadaniu była nazwa placu Dom Freiheit (miejsca po dawnym zamku – według części autorów). Jurydyka kolegiacka sąsiadowała początkowo z tzw. Nowym Miastem i osadą rybacką. Były to lokacje książęce. Wraz z likwidacją Nowego Miasta w 1337 r., jego mieszkańcy objęci zostali jurysdykcją miejską (nie dotyczyło to jednak osady rybaków). Od części miejskiej oddzielał jurydykę rów graniczny, potwierdzony w XVI w., następnie zlikwidowany i zastąpiony murem (zob. il.: fragment planu widokowego Głogowa z 1698 r.).

Zmiany stanu posiadania kapituły na Ostrowie Tumskim i w jego otoczeniu mają słabe odzwierciedlenie w przebadanych źródłach. Przełom stanowi plan sporządzony przez kapitułę w 1635 r. Tytuł planu, w tłumaczeniu: Spis domów, ogrodów i miejsc, które głogowska fundacja kolegiacka musi całkowicie utracić z powodu budowy szańca i rowu, wyjaśnia powód jego wykonania. Na planie wyrysowane jest, oprócz zabudowań, ufortyfikowanie wyspy (wówczas dopiero rozpoczęte). W 1655 r. replika tego planu dołączona została do pisma, które kanonicy wysłali do władz cesarskich (rady wojennej przy dworze) w Wiedniu. Plan ukazuje zwarty obszar właściwej jurydyki kościelnej, rozciągający się na całej długości północnej części wyspy. W ciągu stuleci powstały w niej liczne zabudowania – oprócz kościoła i kaplicy św. Anny, na planie znalazło się około 40 budynków, opisanych w legendzie. Największą ich grupę stanowiły domy kanoników – kurie. Większość z nich była drewniana lub o konstrukcji szachulcowej. Okazalsze były niewątpliwie rezydencje prałatów oraz dwór biskupa. Przy kuriach kanonickich i rezydencjach znajdowały się ogrody. Działki były ogrodzone. Główny kompleks budynków znajdował się po południowej stronie kolegiaty – dom kapitulny z salą zebrań i salą sądową oraz połączony z nim wikariat. Pozostałe budynki to: dom kaznodziei i osobno kaznodziei dla ludności polskiej, domy mansjonarzy i altarystów, szkoła z bursą oraz dwa szpitale: przy Kamiennej Drodze (na parceli, którą w 1508 r. przyznała kapitule rada miejska) i drugi, w sąsiedztwie domu wikariuszy. Ponadto domy czy mieszkania miała, względnie zajmowała, przynajmniej część służby kościelnej: dzwonnicy – kolegiacki i z kaplicy św. Anny, zakrystian, organista i świątnicy.

Topografię i stan zabudowań jurydyki zmieniła wojna trzydziestoletnia. Budowa fortyfikacji wokół Ostrowa Tumskiego, a szczególnie przecięcie wyspy wałem i nowym rowem oznaczały utratę części terenu oraz likwidację ponad 20 budynków. Do 1669 r. całą wyspę otoczono wałem i założono na przeprawie za kolegiatą mały rawelin. Okrojony teren kapituły ukazuje plan widokowy Głogowa z 1698 r. (W APZG zachował się z tego czasu plan obiektów sporządzony pod kątem planowanych zmian). Jurydyka kolegiacka obejmowała na Ostrowie Tumskim dalsze działki i obiekty. Przede wszystkim była to parcela, na której znajdowały się: kościół św. Jerzego, wybudowany po 1385 r., oraz dwa budynki, wykazane na planie z 1635 r. jako domy szlacheckie (dwa inne znajdowały się naprzeciw kolegiaty, za Kamienną Drogą). Od kościoła św. Jerzego do furty kolegiackiej prowadziła „mała kamienna droga”, późniejsza Domkirchstrasse. Na planie Głogowa z 1808 r. zabudowane parcele po prawej stronie tej ulicy oznaczone są jako należące do kapituły. Powód tego stanu rzeczy mógł mieć źródło jeszcze we wspomnianym dokumencie księcia Henryka IV z 1333 r. Własnością kapituły był także teren Hinterdom – czyli tzw. zatumia kolegiackiego. W źródłach pisano o znajdujących się tam ogrodach i altanach mieszczan (dzierżawy?). Kasata fundacji kolegiackiej, z utworzeniem parafii, oznaczała znaczne uszczuplenie terenów. Plac Dom Freiheit został w 1845 r. sprzedany miastu, a kościół św. Jerzego już w XVIII w. zajęły na magazyn władze Kamery. W 1813 r. liczne kurie rozebrała na drewno francuska załoga twierdzy, a w walkach zniszczeniu uległa praktycznie cała zabudowa na północ od kolegiaty i na zatumiu. Własnością parafii kolegiackiej pozostały budynki przyległe od południa do kolegiaty, plebania (wybudowana w 1803 r.) oraz kilka pomniejszych parcel.

Literatura:

D. Adamska, Domy szlacheckie w późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym Głogowie, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, t. 41 (2)/2017, s. 7-30; 

J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau, und des Glogauer Landes, Glogau 1913, passim;

H. Gerlic, Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej 1120-1526, Gliwice 1993, passim;
W.G. Schulz, Zur Lage der Glogauer Kastellanei, „Schlesische Geschichtsblätter” Jg. 1938 (1), s. 9-13.

Antoni Bok [EZG 80, 2020 – Jurydyka kolegiacka w Głogowie]

Źródło: "http://192.168.10.245/ezg/index.php/Jurydyka_kolegiacka_w_G%C5%82ogowie"

Kategoria: Historia do 1945

Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej