Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Dariusz (Dyskusja | wkład)
(Nowa strona: Kategoria: Miejscowości =Potoczek= Wieś sołecka w gminie Jerzmanowa, pow. głogowski, położona na Wzgórzach Dalkowskich, w odległości 11 km na południe od Głogowa (przy ...)
Następna edycja →
Aktualna wersja
Spis treści |
Potoczek
Wieś sołecka w gminie Jerzmanowa, pow. głogowski, położona na Wzgórzach Dalkowskich, w odległości 11 km na południe od Głogowa (przy drodze kraj. nr 3). Sołectwo zajmuje obszar 735 ha. Niemiecka nazwa: Töppendorf.
Potoczek w XIV-XVIII wieku
Osada powstała prawdopodobne na fali kolonizacji niemieckiej w 2. połowie XIII w. lub na przełomie XIII-XIV w. Wskazuje na to niemiecka nazwa „Tropperdorf”, pod którą wymieniona została w 1305 r. wśród wsi należących do biskupstwa wrocławskiego. Dalsze wiadomości pochodzą dopiero z czasów nowożytnych. Potoczek występuje w źródłach pod nazwą Töppendorf lub Teppendorf. W odróżnieniu od wsi oczynszowanych o regularnym układzie osadniczym – takich jak sąsiednie Gaiki - Potoczek stanowił zapewne własność rycerską, w formie nadanego lenna. Być może otrzymał ją któryś z Haugwitzów. Mateusz von Haugwitz występuje jako właściciel Obiszowa w 1474 r. Z tą właśnie miejscowością, a następnie z całym kluczem dóbr, do których należał Potoczek, wiąże się początki podgłogowskiej gałęzi rodziny Haugwitzów. Oni też najpewniej wybudowali pierwszy dwór w Potoczku. W 2. połowie XVII w. właścicielem Potoczka i sąsiednich Gaików (Hainbach) był Nicol von Haugwitz, wymieniony w matrykułach ziemskich w 1671 r. Z kolei w latach 1718 i 1727 był to baron Georg Carl von Haugwitz (1674-1745), luteranin, asesor sądu manów i deputowany księstwa głogowskiego. Jego włości, których główną siedziba był Obiszówek, obejmowały ponadto Obiszów, Potoczek i Gaiki oraz Turów (w obecnej gminie Głogów). W 1742 r. Georg Karl von Haugwitz utworzył z tych z tych dóbr majorat.
Majątek w dobrach Hohenzollernów (1746-1945)
W 1746 r. właścicielami opisanego kompleksu stali się panujący w Prusach Hohenzollernowie. Nadali oni kluczowi dóbr status królewskiego fideikomisu (Königliches Hausfideikommis) - powiernictwa rodowego, zapobiegającego rozdrobnieniu wlasności. Instytucja fideikomisu formalnie została zniesiona przez Konstytucję Weimarską w 1919 r., tym niemniej w posiadaniu rodziny królewskiej (1871-1918 cesarskiej) podgłogowskie dobra znajdowały się do 1945 r. Majątki w XIX-XX w. był wydzierżawiane. Po wygaśnięciu dzierżawy, od 1935 r. zarządzała nimi kamera dworska (Hofkammmer) w Berlinie. Około połowy areału (700 ha) stanowiły lasy. Potoczek stanowił jeden z majątków (Rittergut), z dworem, majdanem i dwoma folwarkami oraz folwarkiem Helenen Vorwerk (obecny przysiółek Drogomin). Dzierżawcą majątku, jak również sąsiedniego w Gaikach (do którego należał folwark Sophien Vorwerk, obecna wieś Zofiówka), był w latach 70. XIX w. rotmistrz Tuckermann. W spisie dóbr z 1880 r. występuje już Hermann Hempel. Po 1892 r. z obydwu majątków wydzielone zostały lasy, które jako „Forst Töppendorf” znalazły się w osobnym zarządzie (Forstamt Töppendorf). Dla majątków rolnych Potoczek i Gaiki utworzony został wspólny zarząd w Potoczku (Amt Töppendorf). Majątki obejmowały łącznie 693 ha, z całkowitą przewagą gruntów ornych - ponad 500 ha. Specjalizowały się, jak wcześniej, w hodowli merynosów i bydła rasy oldenburskiej. Ostatnim dzierżawcą był Kurt Hempel (1873-1938). Po jego śmierci majątkami zarządzała kamera dworska.
Wieś w okresie pruskim i niemieckim (1742-1945)
Począwszy od XVIII w. posiadamy bardziej szczegółowe wiadomości o samej wsi. W tabelach podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 r. odnotowano, iż zamieszkiwało ją (rodziny): 16 zagrodników, 3 chałupników i komorników; wśród nich było 2 rzemieślników. Opis Zimmermanna z 1791 r. podaje, że znajdowało się tu 31 domostw ze 180 mieszkańcami. Wśród zabudowań, oprócz „siedziby pańskiej” i dwóch folwarków, była karczma. Odnotowany został także wiatrak. W folwarku Helenen Vorwerk było 13 mieszkańców. W 1839 r. mieszkańców było 205, a w 1845 r. już 290, z czego jedynie 11 katolików. We wsi znajdowała się szkoła ewangelicka, wspólna z Gaikami. Pojawił się również browar. Do Potoczka należała przydrożna część Nowego Osiedla (Neu Sorge) – karczma, której zarobek przynosiła obsługa podróżnych. Od 1820 r. Potoczek znajdował się na trasie bitego traktu łączącego Wrocław z Berlinem, a w 1828 r. wybudowane zostało odgałęzienie do Głogowa (i dalej do Poznania) - obecna droga wojewódzka nr 329. Pod koniec 1. połowy XIX w. nastąpiło uwłaszczenie chłopów. Administracją zajmowali się jednak nadal właściciele ziemscy. Ewidencja ludności, udzielanie ślubów itp. pozostawało w kompetencji władz kościelnych. W następnych dziesięcioleciach liczba mieszkańców spadała (1865 - 265). Było to wynikiem „uwłaszczenia”, które okazało się dla chłopów skrajnie niekorzystne – aby wejść w posiadanie dobytku, którym dotychczas dysponowali, musieli się oni opłacić dotychczasowemu panu. Nie wszystkich było stać na wysokie odszkodowanie. W 1874 utworzona została wspólna gmina wiejska pod nazwą Hainbach, obejmująca mieszkańców Gaików i Potoczka oraz fragment Nowego Osiedla (Kolonie Neusorge). Jednak ci mieszkańcy wsi, którzy zamieszkiwali na terenie majątków i tym samym formalnie byli z nimi związani, podlegali administracyjnie pod Gutsbezirk. W całości dotyczyło to mieszkańców folwarków*. Po reformie w 1874 r. funkcjonowały dwa Gutsbezirke: Hainbach i Töppendorf, a po r. 1892 r. (połączenie majątków) - już tylko Töppendorf. W tym samym roku 1874 Potoczek stał się siedzibą Amtsbezirk - jednostki administracji wyższego rzędu. Po r. 1875 w Potoczku utworzony został również Urząd Stanu Cywilnego (Standesamt Töppendorf), który oddzielił rejestrację stanu cywilnego ludności od spraw kościelnych. Obydwa te organy władzy państwowej miały swoją siedzibę we dworze – stąd w ich nazwach Töppendorf. Funkcjonowały one do początku 1945 r. Oprócz Gaików z Potoczkiem, swoim zasięgiem obejmowały również Bądzów (Bansau) i Jerzmanową (Hermsdorf). W 1910 r. w majątku znajdowało się 147 mieszkańców. Gminę wiejską Hainbach zamieszkiwało wówczas 307 osób. W 1928 r. zniesiono Gutsbezirke. Wszyscy mieszkańcy znaleźli się zatem w gminie wiejskiej (odtąd nazwa Hainbach-Töppendorf). Ich liczba oscylowała wokół 500 (1930 - 521, 1942 - 477). Gmina o pow. 1664,6 ha (1931) była jedną z największych w powiecie głogowskim. Mieszkańcy, poza wyjątkami, byli ewangelikami i posiadali wspólną dla obydwu miejscowości szkołę. Zarówno ewangelicy jak i katolicy mieli swoje parafie w Jakubowie. W 1930 r. w Potoczku znajdowały się 24 posesje. Przeważały gospodarstwa zagrodnicze. W majątku funkcjonowała gorzelnia, we wsi znajdowała się gospoda i był kowal (inne usługi - w Gaikach). Miejscowość od początku lat 20. posiadała prąd elektryczny. Funkcjonowały przewozy pasażerskie (Głogów, Polkowice). W zimie 1945 r. – pod koniec stycznia lub na początku lutego - ludność Gaików i Potoczka ewakuowała się przed frontem w głąb Rzeszy. Po zakończeniu wojny nieliczni pozostali mieszkańcy przesiedleni zostali do Niemiec. Zniszczenia dotknęły głównie zabudowę majątku; spalony został dwór.
Potoczek po II wojnie światowej
Po II wojnie św. Potoczek został stopniowo zaludniony przez polskich osadników. Wywodzili się oni z różnych regionów Polski. W lipcu 1945 r. wybrano sołtysa. Został nim Józef Adamowicz. Wieś włączono do gminy Polkowice. Od 1955 r. należała do gromady Jerzmanowa, a w 1972 r. znalazła się w nowo utworzonej gminie Jerzmanowa. Dawne dobra Potoczek i Gaiki objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne w Potoczku. Tym samym w samym Potoczku odtworzony został podział na „wieś” i „majątek”, również w aspekcie socjologicznym: rolnicy indywidualni – pracownicy PGR. Dla tych ostatnich w późniejszym czasie uzupełniono bazę mieszkaniową, poprzez budowę bloków. W 1970 r. założony został klub piłkarski „Perła Potoczek”, istniejący do dziś. Założycielami byli Jerzy Mikołajko, Tadeusz Lindecki, Józef Szydłowski, Ryszard Łyżwa. Powstanie Zagłębia Miedziowego miało istotne znaczenie dla mieszkańców Potoczka (głównie jako źródło zatrudnienia), a ogólny rozwój obszaru przyczynił się do wyposażenia miejscowości w infrastrukturę techniczną. Po transformacji ustrojowej faktami, które miały duży wpływ na życie lokalnej społeczności, były utworzenie samorządnych gmin i likwidacja PGR. Grunty i mienie trwałe przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (obecnie: Agencja Nieruchomości Rolnych, Oddział we Wrocławiu, AZWRSP w Legnicy). Po okresie obniżania się stanu ludności wsi w ostatniej ćwierci XX w., w pierwszej dekadzie nowego wieku wykazuje on stabilność na poziomie 180 - 190 mieszkańców. W zakresie infrastruktury społecznej główne funkcje spełniane są w Jerzmanowej. W Potoczku funkcjonują świetlica wiejska, plac zabaw dla dzieci i boisko do piłki nożnej. Potoczek posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę techniczną. Ujęcie wody „Potoczek” zlokalizowane na terenie wsi zaopatruje w wodę jej mieszkańców oraz sąsiednie Gaiki. Budynki podłączone są do sieci kanalizacji sanitarnej. Wieś zaopatrzona jest w 5 przepompowni ścieków (ścieki trafiają do kolektora tłocznego, a następnie odprowadzone są do oczyszczalni ścieków w Jerzmanowej). Istniejący we wsi staw o pow. 2 ha spełnia zadania retencyjne. W granicach sołectwa znajduje się nowo wybudowany przekaźnik telefonii komórkowej PTC Sp. z o.o. W planie jest podłączenie do sieci gazowej.
Układ przestrzenny
Układ przestrzenny Potoczka pozwala sądzić, że wieś od początku miała charakter dworski. Duże założenie dworskie z folwarkiem oddzielone było od południowej części wsi, w której prawdopodobnie w średniowieczu osadzeni zostali przez feudała zagrodnicy. Wieś stanowi pośrednią formę między układem zwartym i rozproszonym. Podyktowane to jest warunkami naturalnymi, do których dopasowała się pierwotna koncepcja osadnicza. Lokalizacja nastąpiła w oparciu płytkie obniżenie wokół potoku. Od strony północnej teren zajęty został przez duże założenie dworskie. Wzdłuż obniżenia powstała droga. Przy niej, oprócz zabudowań dworskich, znalazło się kilka zagród. Po stronie południowej analogicznie przeprowadzona została droga, a wzdłuż niej rozlokowała się rozluźniona zabudowa zagrodowa, właściwa dla wsi łanowej. Środek zajmował podmokły pas z ciekiem, dopływem Kłębowianki, wykorzystywany jako pastwisko. W oparciu o potok utworzono stawy (centralny osiągnął w XX w. powierzchnię 2 ha). Komunikację między obydwoma częściami zapewniała centralnie usytuowana grobla - do dziś stanowiąca charakterystyczny element krajobrazu wsi. Od wschodu, gdzie teren się podnosi, była to równoległa do grobli droga. Zachodnia część wsi powstała zapewne później i rozbudowała się po wybudowaniu drogi berlińskiej (1820 r.). Nasyp tej drogi, przecinający dolinkę potoku, zakłócił naturalny układ. Ponadto niewielka grupa zabudowy powstała na granicy z obrębem wiejskim Gaików - przy drodze do tej wsi (przedłużenie drogi północnej). Potoczek nie rozwinął się w istotnym stopniu poza pierwotne ramy, nie wydzielono tu również miejsca na kościół. Cmentarz założony został na granicy Potoczka i Gaików, jako wspólny dla obydwu miejscowości (obecnie w obrębie wsi Gaiki). Dawny układ wsi, składający się trzech głównych części – taki, jaki przedstawiają XIX-wieczne mapy - nie zmienił się zasadniczo do dziś. Jednak kompleks dworski uległ zniszczeniom (pałac), a w ostatnim okresie - degradacji. Część zachodnia wsi, przyległa do drogi krajowej nr 3, pełni główne funkcje: obsługa ruchu (przystanek, parking, warsztaty samochodowe), świetlica wiejska, sklep. Wieś nie posiada wykształconego centrum, ani dominant architektonicznych.
Obiekty zabytkowe
W rejestrze zabytków na terenie wsi Potoczek znajdują się dwa obiekty: 1. Pałac (właściwiej: dwór; zabytek nie istnieje – kwalifikuje się do zdjęcia z rejestru), 2. Oficyna (2. połowa XVIII, 2. połowa XIX w. W ewidencji zabytków (na podst. ustawy z 23. 07. 2003) znajduje się 6 obiektów: 1. Relikty założenia dworskiego z folwarkiem: stodoła i obora z 4. ćwierci XIX w.); grobowiec Kurta Hempla, 1938; zadrzewienia z 2. połowy XIX w. - pocz. XX w. (aleja, aleja prowadząca do grobowca, szpaler graniczny i obsadzenie grobli), 2 - 3. Budynki mieszkalne, 2. połowa XIX w., 4 - 5. Stodoła i budynek gospodarczy, 2. połowa XIX w., 6. Kapliczka przydrożna, XVIII w. Na terenie wsi zlokalizowano 7 stanowisk archeologicznych, z których 5 odnosi się do osady z późnego średniowiecza, jedno to ślad pradziejowy, jedno – podziemne relikty pałacu (XVI –XIX w.).
Przyroda na terenie sołectwa
Siedliska wskazane do ochrony. Na terenie sołectwa Potoczek fragmenty siedlisk wymagające ochrony, rozpoznane w inwentaryzacji przyrodniczej gminy Jerzmanowa, znajdują się na południowy zachód od wsi. Są to las łęgowy i łąką trzęślicowa, zaproponowane do ochrony obszarów ujętych w załączniku nr 1 do Dyrektywy Siedliskowej UE. Ponadto za podlegający ochronie uznano pas terenu od drogi krajowej nr 3 w kierunku i w otoczeniu przysiółka Drogomin. Podobne walory przyrodnicze posiadają ujęte w inwentaryzacji fragmenty sąsiadujące z sołectwem od północy. Zasoby gatunkowe. Duży staw w Potoczku, zarybiony, posiada wokół roślinność wodną wynurzoną. Spotyka się tu sporo ptaków wodnych, a w pobliżu żaby trawne (Rana temporaria). W mozaice pól i zadrzewień na wschód od wsi widuje się pustułkę (Falco tinnunculus), w samej wsi płomykówkę (Tyto alba). W przylegającym do Równiny Szprotawskiej lesie sosnowym, który pokrywa niski południowy grzbiet Wzgórz Dalkowskich, stwierdza się występowanie jaszczurki zwinki (Lacerta agililis) oraz trzmielojada (Pernis apivorus), a na skraju lasu - ortolana (Emberiza hortulana). Na Równinie Szprotawskiej przeważa krajobraz łąk i pastwisk, poprzecinanych siecią drobnych cieków i rowów. Bytują tam m.in. rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), ryjówka aksamitna (Sorex araneus), świerszczak (Locustella naevia) i przepiórka (Coturnix coturnix). Zadrzewienia zabytkowe. W Potoczku zachowały się stare aleje (2. połowa XIX w. – początek XX w.) będącymi wyrazem kształtowania krajobrazu przez człowieka. Wśród nich aleja wjazdowa do dawnego zespołu dworskiego (na grobli), składająca się z 21 drzew (gatunki: jesion wyniosły z domieszką dębu szypułkowego), i szpaler dębów, wyznaczający zachodni granicę zespołu dworskiego. Obecnie park jest zdewastowany, zachowały w nim m.in. platan klonolistny i jodła jednobarwna.
- [*] W 1874 r. w Prusach nastąpiła reforma administracji. W strukturze osiedli wiejskich utworzono dwa typy jednostek administracyjnych: gminy wiejskie (Landgmeinden) i dobra (Gutsbezirke).
Literatura (chronologicznie):
F. A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, t. 10, Brieg 1791;
„Schlesisches Güter-Adressbuch“, Breslau 1870-1937;
Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, oprac. Zbigniew Kwaśny i Jan Wosch, Wrocław-Warszawa Kraków-Gdańsk 1975;
Das war Glogau. Stadt und Land an der Oder 1913 – 1945, Hannover 1991;
Program ochrony środowiska gminy Jerzmanowa, Wrocław 2004,
Spisy dóbr księstwa głogowskiego z lat 1671-1727, oprac. J. Kuczer, W. Strzyżewski, Warszawa 2007;
Plan rozwoju lokalnego Gminy Jerzmanowa, 2007
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Jerzmanowa, 2007
Studium środowiska kulturowego Gminy Jerzmanowa, 2007.
http://sbip.pl/njerzmanowa/upload/POS/POSerzmanowa.doc
http://www.territorial.de/ndschles/glogau/toeppend.htm
Antoni Bok, 2009
