Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Spis treści |
Cmentarz żydowski (kirkut) w Głogowie
I cmentarz
Pierwszy cmentarz żydowski w Głogowie powstał prawdopodobnie na południe od miasta (w kierunku Brzostowa) około 1274 r.* Niektórzy badacze jednak wskazują, że mógł być zlokalizowany na terenie dzisiejszego łożyska Odry, gdyż w 1935 r. podczas bagrowania dna odnaleziono kamienne tablice z napisami hebrajskimi. Możliwe, że cmentarz był niszczony podczas pogromów w XV w., lub został zlikwidowany po wygnaniu Żydów przez księcia Jana II żagańskiego.
II cmentarz
Z inicjatywy Israela Benedicta i Michaela Sachsa, którzy w 1622 r. otrzymali od cesarza Ferdynanda II zgodę na założenie nowego kirkutu, powstał drugi cmentarz żydowski. Usytuowano go przy drodze do Biechowa, na należącym do Brzostowa gruncie (tzw. Zehnthof). Jednakże nekropolia wkrótce okazała się zbyt mała dla szybko rozrastającej się gminy, jej część padła też ofiarą rozbudowy fortyfikacji. Używana była do roku 1666 r., kiedy to właścicielka Bojanowa i Kamiony von Reischewitz odsprzedała gminie parcelę w sąsiedztwie (w pobliżu Odry, koło fosy miejskiej i strzelnicy), z przeznaczeniem na cmentarz. W 1685 r. dokupiono następny kawałek gruntu. Kolejne poszerzenia kirkutu następowały w latach 1716 i 1721, kiedy gmina odkupiła od barona Heinricha von Trach dalsze kawałki ziemi. Przeciwko tym transakcjom protestowała i skarżyła je we Wiedniu rada miejska. Ostatecznie nabytki zostały zatwierdzone w 1724 r. przez władze zwierzchnie. W trakcie tych procedur Urząd Królewski w Głogowie zwrócił w swoim sprawozdaniu uwagę na fakt, że na cmentarzu grzebano także zamiejscowych Żydów, co było zabronione. W 1724 r. cesarska rezolucja wyraźnie nakazała zwierzchnikom gminy żydowskiej przestrzegania powyższego przepisu, pod karą 1000 talarów. W 1735 r. wprowadzono obowiązek uzyskania świadectwa zgonu od lekarza miejskiego, bez czego nie wolno było dokonać pochówku. Własność gruntu cmentarnego nie zwalniała gminy od rocznej opłaty 60 talarów dla Urzędu Królewskiego oraz 12 talarów dla komendanta twierdzy (za korzystanie z drogi przez wały). Wraz z wybuchem I wojny śląskiej i oblężeniem głogowskiej twierdzy przez wojsko pruskie, w grudniu 1740 r. dokonano niwelacji terenów przed fortecą, a kirkut zrównano z ziemią.
III cmentarz
Po włączeniu Śląska do Prus, głogowska społeczność mozaistyczna otrzymała prawo do utworzenia nowego cmentarza. Na mocy przywileju króla Fryderyka II z 25 V 1743, Żydzi mieli zagwarantowane prawo użytkowania cmentarza. Regulamin szczegółowy określał wysokość czynszu należnego Urzędnikowi Królewskiemu w Głogowie na 60 talarów rocznie w dniu św. Michała. Reskryptem z 13 III 1766 zaznaczono, iż koszty pochówku mężczyzny były równe rocznemu podatkowi płaconemu przez tę osobę na gminę (pogrzeb kobiety lub dziecka powyżej 15 lat miał być tańszy o połowę, za dzieci w przedziale 5-15 lat płaciło się równowartość podatku kwartalnego, a biedni byli grzebani bezpłatnie). Wszystkie czynności związane z pochówkiem zastrzeżone były dla „Świętego Bractwa” - Chewra Kadisha. Powstało ono od koniec XVI w i liczyło zwyczajowo 71 członków. Następnych uregulowań prawnych dokonano w latach 1800 i 1806. Dotyczyły one przede wszystkim nadzoru magistratu nad cmentarzem. Wprowadzono wiele przepisów szczegółowych. Wbrew tradycji żydowskiej nakazującej pogrzeb najpóźniej następnego dnia po śmierci, zabroniono pochówku przed upływem trzech dni. Podczas okupacji napoleońskiej, w lipcu 1813 r. przystępując do wzmocnienia fortyfikacji wykorzystano do tego celu wiele kamieni nagrobkowych z cmentarzy żydowskiego i ewangelickiego. Kirkut został zamknięty ze względu na plany budowy linii kolejowej z Głogowa do Leszna. W czasie od 12 marca do końca maja 1857 r. przeprowadzono ekshumacje i przeniesiono na nowy cmentarz prochy z ponad 300 mogił (wraz ze zwłokami przenoszono zapewne i nagrobki). Z czasem likwidowano dalsze części kirkutu (jeszcze w 1906 r. przeniesiono 106 grobów). Na III cmentarzu pochowany został filozof Salomon Maimon (†1800), zmarły w Podbrzeziu Dolnym (Nieder Siegersdorf) koło Kożuchowa.
IV cmentarz
Ostatni z cmentarzy żydowskich zlokalizowano za promenadą, obok tzw. ogrodu masońskiego (Logengarten, obecnie teren Szkoły Podstawowej nr 7, wzdłuż ul. ul. Sienkiewicza). Za grób dorosłego (powyżej 13 roku życia) członka gminy mozaistycznej płaciło się od 10 do 60 marek w zależności od dochodów, a przy dochodach powyżej 6.000 RM płaciło się procent od dochodu rocznego. Osoby spoza gminy obłożone były 50% dodatkiem. Pogrzeby członków wspólnoty żydowskiej w Głogowie odbywały się do 1937 r. (ostatnim pochowanym był Emil Methis - 15 kwietnia). Przed II wojną światową kirkut miał 110 arów. Otoczony wysokim (180 cm) ceglanym murem, posiadał kaplicę przedpogrzebową (oddaną do użytku 16 IX 1906) i dom dla stróża. 10 VI 1943 część terenu cmentarza została zarekwirowana przez gestapo, które w miejscowej kaplicy przechowywało zrabowane mienie pożydowskie. Następnie kirkutem zarządzały głogowskie władze hitlerowskie. Na cmentarzu wzniesiono budynki pomocnicze komendantury wojskowej, a zgromadzone macewy i cegły z murów odsprzedano kamieniarzom. W czasie ofensywy wojsk radzieckich w 1945 r. ucierpiały także budynki cmentarne. Do 1946 r., na terenie kirkutu znajdowały się tylko nieliczne rozrzucone macewy. W związku z rozbudową miasta cmentarz ostatecznie zlikwidowano. W 1968 r. przeprowadzono ekshumacje pochowanych przed wojną 19 osób. Ich prochy przeniesiono do wspólnej mogiły na cmentarzu katolickim (Lista w: F. D. Lucas, M. Heitmann, Stadt des Glaubens, s. 285 i n.).
- Przywilej ochronny żydowskiego cmentarza w Głogowie wymienia W. Sommersberg, Silesiorum rei historiae et genealogicae accessiones. Lipsiae 1723. Nienaruszalność cmentarza żydowskiego pod groźbą kar gwarantuje przywilej księcia Henryka III głogowskiego z 1299 roku. Red.
Literatura:
R. Berndt, Geschichte der Juden in Gross-Glogau, Glogau 1874 (passim);
J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913, s. 350, 454;
F. D. Lucas, M. Heitmann, Stadt des Glaubens. Geschichte und Kultur der Juden in Glogau, Hildesheim 1991, s. 277-289;
F. Połomski, Zawłaszczenie i sprzedaż cmentarzy żydowskich w latach II wojny światowej na Śląsku, Wrocław 1987, s. 299-331;
F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, 1960, z. 34, s. 3-27;
M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII wieku, Wrocław 1996, s. 259-272.
Marek R. Górniak [EZG z. 50, 1999 – Cmentarze – żydowski kirkut (1), (2)], Red. 2009
