Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Kolegiata w Głogowie ¬ ołtarz główny (1712-1717)
Znajdujący się do 1945 r. w prezbiterium kolegiaty, ołtarz zaprojektował w 1712 r. legnicki rzeźbiarz Johann Michael Wüste (Wieste, Wiese). W roku tym zrealizowano już jego znaczne partie, m.in. baldachim. Prace nad całością ukończono pięć lat później wraz z wykonaniem polichromii przez, sprowadzonego z Wrocławia, Franziskusa Krembsa (Kremsa) za cenę 1500 talarów. Przy okazji tego zlecenia w źródłach wzmiankowano rzeźbiarza Johanna Seytscha. Umieszczoną w centrum nastawy grupę rzeźbiarską, „Zwiastowanie NMP”, zastąpiono w XIX w., pochodzącym z kaplicy św. Anny w Głogowie, obrazem „Magdalena pod Krzyżem”, autorstwa działającego w tym mieście Johanna Georga Reinitiusa. W 1812 r. wymieniono na nowe tabernakulum ołtarza, z marmoryzowanego stiuku, zrealizowane przez rzeźbiarza Buriana z Głogowa.
Ołtarz główny wykonano z drewna i polichromowano, karnacje postaci utrzymano w kolorystyce naturalnej, a ich szaty były barwne i złocone. Pozłotą pokryto także ornament i detale. Mensę ołtarzową i stopnie zrealizowano z XVI-wiecznych, wtórnie wykorzystanych, kamiennych płyt epitafijnych. Ołtarz typu architektonicznego wypełniał całkowicie przestrzeń pięciobocznego zamknięcia prezbiterium. Składał się z właściwej nastawy na wysokim cokole i poprzedzającego ją baldachimu. Nastawę wzniesiono na planie dostosowanym do kształtu zamknięcia prezbiterium w formie pięcioosiowej struktury porządkowej. Obejmowała ona zdwojony cokół oraz osadzone na nim kolumny i pilastry korynckie, dźwigające belkowanie przerwane w najszerszej, środkowej partii. W skrajnych międzysłupiach, na tle okien prezbiterium, ustawiono rzeźby śś. Apostołów Piotra i Pawła. Przy cokole nastawy osadzono, wywyższony na stopniach, stół ołtarzowy w formie mensy, położonej na skrzyni, nad nim tabernakulum, sprzężone z tronem eucharystycznym w formie tempietta, zwieńczonego kopułą. Kolumny baldachimu wsparto na wydatnych konsolach, przytwierdzonych do bocznych ścian prezbiterium i zwieńczono odcinkami belkowania. Na belkowaniach obydwu części ołtarza osadzono drugą strefę konsol, wspierających ażurowe zwieńczenie baldachimu na planie okręgu, ozdobione podwieszonymi lambrekinami. Na nim ustawiono figury Czterech Ewangelistów oraz oparto trzecią strefę konsol, na których styku, w górze, umieszczono grupę rzeźbiarską „Triumf św. Michała Archanioła nad szatanem”. Na belkowaniu ponad dwiema parami kolumn baldachimu usytuowano cztery rzeźby: od frontu – śś. Józefa (po stronie Ewangelii) i Jana Chrzciciela (po stronie Lekcji), z tyłu – śś. Augustyna i Hieronima. Z konsolami górnych stref powiązano rzeźby aniołków.
Forma ołtarza była twórczym i ambitnym przetworzeniem oryginalnego wzorca w postaci również maryjnego ołtarza głównego ze świątyni Jezuitów pw. śś. Stanisława i Wacława w Świdnicy (rzeźbiarz Johann Riedel SJ, 1690-1694), reprezentującego typ Świątyni Mądrości. W stosunku do tego pierwowzoru, w ołtarzu głogowskim doszło do organicznego sprzężenia głównych komponentów – baldachimu i umieszczonej za nim właściwej nastawy na cokole. Lokalizacja całej struktury na tle okien zamknięcia prezbiterium, przyczyniła się do lepszego jej powiązania z architekturą, jak i włączenia w kompozycję światła. Wzmagało ono ażurowy charakter konstrukcji, a równocześnie podkreślało boski wymiar sceny Zwiastowania NMP, jak i niebiańską egzystencję świętych. W zakresie efektów luministycznych ołtarz główny głogowskiej kolegiaty wyprzedzał analogiczne rozwiązania w jezuickich świątyniach Wrocławia i Kłodzka (D. Galewski 2012). Osadzenie kolumn baldachimu na konsolach przytwierdzonych do ścian bocznych przyczyniło się nie tylko do niezakłóconego widoku właściwej nastawy, lecz również do optymalnego wykorzystania miejsca w prezbiterium podczas liturgii. W stosunku do pierwowzoru świdnickiego odbyło się to jednak za cenę rezygnacji z kolistego planu siedmiokolumnowej Świątyni Mądrości w strefie podpór. Niemniej baldachim głogowski nawiązuje do innych struktur w prezbiteriach katolickich świątyń, a mianowicie cyboriów i konfesji, z których najsłynniejszą w okresie baroku była realizacja Gianlorenza Berniniego w rzymskiej Bazylice św. Piotra. Stylistykę zachowanych fragmentarycznie rzeźb śś. Piotra i Pawła z ołtarza głównego głogowskiej kolegiaty uznano (R. Nowak 1994) za połączenie tradycyjnej „śląskiej maniery barokowej” z nowszymi osiągnięciami rzeźby praskiej.
W programie ideowym głównego ołtarza kolegiaty splotło się kilka wątków: naczelny, reprezentowany przez centralną grupę „Zwiastowania NMP”, odzwierciedlającą ówczesne wezwanie kolegiaty, oraz postaci śś. Józefa i Jana Chrzciciela, odnosił się do Tajemnicy Wcielenia Przedwiecznego Słowa i jego wejścia w ludzką rodzinę. Maria, jako patronka świątyni, ukazana była również jako Królowa wszystkich świętych, apostołów i aniołów. Z wątkiem maryjnym ściśle powiązano eklezjologiczny. Źródła prawdziwej Wiary reprezentowały w ołtarzu figury Ewangelistów i Ojców Kościoła, którzy dokonali prawomocnej interpretacji Pisma Świętego. Z kolei figury Książąt Apostołów, tj. śś. Piotra i Pawła, w retabulum ołtarzowym wskazywały na sukcesję apostolską Kościoła katolickiego i nieprzerwany związek głogowskiej kolegiaty z Rzymem. Ten motyw korespondował również z programem ideowym jej kazalnicy. Wieńcząca baldachim ołtarza rzeźba św. Michała Archanioła z jednej strony nawiązywała do rzeźby św. Gabriela Archanioła z grupy „Zwiastowania NMP”, z drugiej zaś symbolizowała zwycięską walkę w obronie Apokaliptycznej Dziewicy przed smokiem, żądnym krwi jej Syna, interpretowaną również jako triumf Kościoła katolickiego nad herezją protestancką (jednym z jej bastionów był głogowski Kościół Pokoju). Imiona większości świętych, występujących w ołtarzu głównym kolegiaty (śś. Michał Archanioł, Jan Chrzciciel, Józef, Piotr i Paweł), wymieniane były w okresie potrydenckim, w częściach stałych Mszy Św. Komunikowaniu treści symbolicznych sprzyjała również przestrzenna struktura ołtarza. Kapłani sprawujący ofiarę eucharystyczną w jej wnętrzu, niczym w Świętym Świętych w Świątyni Jerozolimskiej, jednoczyli się z objawiającymi ponad nimi zastępami świętych i aniołów. Zwieńczenie baldachimu w formie koła mogło także odnosić się do uniwersum i wieczności.
Ołtarz został niemalże w całości zniszczony w 1945 r. podczas oblężenia Głogowa. Poważnie uszkodzone rzeźby śś. Apostołów Piotra i Pawła (m.in. brak twarzy i palców u rąk), przechowywane od 1948 r. w magazynach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, nr inw. XII-110, XII-111), uznano z czasem za pochodzące z ołtarza głównego głogowskiej kolegiaty i włączono do dorobku Johanna Hermanna Seytscha.
Literatura:
Denkwürdigkeiten, Erzählungen und Sagen von Groß=Glogau und den umliegenden Ortschaften, red. Gustav Fritz, Groß-Glogau 1861, s. 11;
Paul Knoetel, Der Dom zu Groß=Glogau, seine Baugeschichte und seine Denkmäler, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift. Zeitschrift des Vereins für das Museum Schlesischer Altertümer”, 5 (1889), nr 2, s. 37;
Maximilian Hilgner, Der Dom zu Glogau. Seine Geschichte und seine Kunstdenkmäler, Glogau 1912, s. 39-40;
Hermann Hoffmann, Die katholischen Kirchen in Glogau. Eine Führung, Glogau 1934 („Führer zu schlesischen Kirchen“, red. Hermann Hoffmann, 4), s. 11;
Romuald Nowak, Rzeźba śląska XVI-XVIII w. Katalog Zbiorów, Wrocław 1994 („Katalogi Zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu”), s. 112 (nota 248: Święty Piotr; nota 249: Święty Paweł); Dariusz Galewski, Jezuici wobec tradycji średniowiecznej. Barokizacje kościołów w Kłodzku, Świdnicy, Jeleniej Górze i Żaganiu, Kraków 2012 („Ars vetus et nova”, red. Wojciech Bałus, 36), s. 79-80, 221, il. 30.
Arkadiusz Wojtyła [EZG 80, 2020 – Kolegiata w Głogowie ¬ ołtarz główny (1712-1717) ]
