Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
podkategoria:Archiwalia, sfragistyka i heraldyka, numizmatyka
Plany widokowe Głogowa
Plan widokowy (niem. Planansicht, dalej p.w.), również: widok perspektywiczny, to widok graficzny/malarski miejscowości, terenu lub obiektów, wykonany z lotu ptaka, z fikcyjnego punktu, przy zastosowaniu rzutu równoległego (najczęściej aksonometrii) lub perspektywicznego. W odwzorowaniu sytuacji stosuje się zniekształcenia, np. poszerzenie ulic, w celu uwidocznienia powierzchni i szczegółów obiektów. P.w. wykształciły się w rozwoju renesansowej kartografii. Pierwszym znanym, a zarazem przełomowym, wielkoformatowym p.w. był perspektywiczny widok Wenecji z 1500 r. (autor: Jacopo de’ Barbari). Przyjmuje się, że jego wykonanie poprzedziły pomiary geodezyjne, z założeniem ciągów poligonowych. Z XVI w. znanych jest szereg p. w. miast, także z naszego rejonu Europy (np. aksonometryczny p.w. Wrocławia z 1562 r. Barthela i Georga Weihnerów). Popularność takich planów (oprócz panoram) rosła, gdyż miały one szereg zastosowań praktycznych dla władz miast. W latach 1572-1618 ukazywał się w seriach atlas miast świata Brauna i Hogenberga. Nie znalazł się w nim jednak Głogów. W Topographia Germanie Meriana i Zeilera (1642-54) w konwencji p.w. przedstawiona została twierdza Głogów (z dokładnym rysunkiem murów miejskich i zamku oraz wsi Grodziec Mały), natomiast terenu miasta nie opracowano.
Archiwum Państwowe w Zielonej Górze posiada plan Głogowa (kolorowany rysunek), dołączony w 1698 r. do dokumentacji sporu między głogowskim magistratem a zakonem klarysek o prawo do młyna odrzańskiego (APZG nr 89/1289/0., sygn. 537, obraz 92). Na planie (42 x 35 cm) w sposób widokowy przedstawiono przedmieścia – według stanu, w jakim znajdować się miały w XVI w., natomiast miasto w murach i tereny w posiadaniu kapituły kolegiackiej ukazane zostały w formie szkicowego planu schematycznego. Takie opracowanie planu wskazuje na cel jego wykonania: zobrazowanie strat w substancji miejskiej, jakie miasto poniosło w wyniku utworzenia twierdzy. Plan posiada obszerną legendę z opisem obiektów/terenów, z uwzględnieniem tych mających znaczenie dla ww. sporu. Szczegółowy sposób przedstawienia zabudowy przedmiejskiej świadczy o tym, że została ona przerysowana z planu wykonanego przed jej likwidacją podczas Wojny Trzydziestoletniej. Z ww. planem (bez legendy i rysunku Bramy Polskiej) identyczny jest jednobarwny miedzioryt, sporządzony w 1719 r. na polecenie magistratu „na podstawie odnalezionego rysunku” (J. Blaschke).
Właściwy p.w. miasta i twierdzy wykonany został w 1698 r. na płótnie. Według W.G. Schulza:
„Plan wydaje się być zrobiony na okoliczność ukończenia fortyfikacji Głogowa, według wzoru niderlandzkiego, na zlecenie władz austriackich i zdradza dłoń zaznajomioną z regułami przedstawienia perspektywicznego”. W 1932 r. malowidło, wyblakłe już, zawieszone zostało na ścianie w ratuszowej sali posiedzeń rady miejskiej, następnie sfotografowane, a jego reprodukcja po raz pierwszy opublikowana. Najpewniej uległo zniszczeniu wraz z ratuszem w 1945 r. Plan z 1698 r. stanowi dużej wagi źródło ikonograficzne, m.in. jako jedyny ukazuje średniowieczną wieżę kolegiaty oraz wieżę ratusza w okresie, kiedy posiadała hełm z trzema latarniami. Kolejny p.w. – i ostatni historyczny – sporządził pół wieku później Friedrich B. Werner w ramach pięciotomowej topografii księstwa śląskiego (BUWr, Oddział Rękopisów). W odróżnieniu od planu z 1698 r., posiadającego orientację wschodnią, kolorowany rysunek ma orientację południową. Wydaje się, że autor, swoim zwyczajem, wykorzystał widok z wieży – tu kolegiaty, skąd wykonał szkice. Szczegóły zabudowy (fasady budynków) rysował przemierzając miasto, a cały widok wykonał już w pracowni. Werner dość schematycznie potraktował fortyfikacje, natomiast bardzo szczegółowo zabudowę miejską. Ponadto wykonał panoramy miasta i osobne rysunki ważniejszych budowli. Na podstawie pracy F.B. Wernera możliwe byłoby wykonanie makiety Głogowa z połowy XVIII w., z niemal wszystkimi budynkami. Szczególna wartość jego planu polega na tym, że przedstawił obraz zabudowy miejskiej sprzed zmian, które nastąpiły w okresie pruskim, kiedy to budynki ustawione szczytami do ulic były stopniowo zastępowane zabudową kalenicową.
W XIX w. znaczenie p.w. osłabło na korzyść planów konwencjonalnych, a kolejno także fotografii lotniczej. Współcześnie p.w. mają zastosowanie jako wizualizacja miejscowości, kompleksów terenu lub zabudowy, głównie dla celów turystyki i promocji. W 2002 r. taki plan Głogowa, konturowy i jednobarwny, wykonał i opublikował na zlecenie Urzędu Miasta Piotr Papież.
Źródła:
Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars V [...] s. 48-49, (https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/8297/edition/16345/content)
Literatura:
J. Blaschke, Geschiche der Stadt Glogau, und des Glogauer Landes, Glogau 1913, s. 230-232; S. Hoppe, Die vermessene Stadt […]
(https://archiv.ub.uniheidelberg.de/artdok/2999/1/Hoppe_Die_vermessene_Stadt_2014.pdf);
A. Marsch, Friedrich B. Werner. Śląski rysownik europejskich widoków, tłum. A. Bok, Głogów 1998; W.G. Schulz, Groß-Glogau im Jahre 1698 nach einem bisher unveröffentlichten Bildplan, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“, 66, 1932, s. 184-190.
Antoni Bok [EZG 80, 2020 – Plany widokowe Głogowa]
