Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Grodzisko średniowieczne z XI – XII wieku na Ostrowie Tumskim w Głogowie
Grodzisko średniowieczne na Ostrowie Tumskim zajmuje ważną kartę w historii Głogowa. Z jednej strony rzutuje na to ranga obiektu; głogowski ośrodek osadniczy zaliczany jest obok Legnicy, Opola i Wrocławia do najważniejszych w płd.–zachodniej części Polski, z drugiej zaś dość spora ilość materiałów archeologicznych zgromadzonych podczas prac terenowych, prowadzonych z przerwami od lat 1963-1966 do 1993 r. Pierwsze prace archeologiczne prowadzone na Ostrowie Tumskim, z pewnością były wyzwaniem dla młodego wówczas Muzeum, które zaczynało swoją działalność. Wyniki tych badań dostarczyły jednak wielu cennych informacji na temat obiektu, który wcześniej znany był jedynie ze wzmianek zawartych w średniowiecznych kronikach i dokumentach. Pierwszy etap badań wykopaliskowych realizowano w latach 1963-1964. Dotyczyły one głównie rozpoznania architektonicznego kolegiaty. Odkryto wówczas wewnątrz kolegiaty fundamenty późnoromańskiej bazyliki z 2 połowie XIII w. oraz część wału obronnego (Kozaczewski 1970, s. 17; 1970a, s. 21). Kolejnym etapem prac (od 1976 do 1984), były już badania związane z rozplanowaniem i strukturą grodziska. Skupiono się na założonych 3 wykopach, usytuowanych na zachód i północny-zachód od Kolegiaty. Natrafiono tam zachodni odcinek wału, gdzie rozpoznano jego drewniano-ziemną konstrukcję i kierunek jego przebiegu, a także część zabudowy wewnętrznej, składającej się z budynku mieszkalnego o konstrukcji zrębowej, z kamiennym paleniskiem usytuowanym w części północno-zachodnim, i kilka innych budynków o tej samej konstrukcji o przeznaczeniu gospodarczym i mieszkalnym, a także ulicę moszczoną bierwionami oraz warstwy kulturowe, których głębokość sięgała do około 4 m od obecnego poziomu (Kaczkowski 1984, s. 60-68; 1984a, s. 27-46; Hendel 1985, s. 58-64; 1986, s. 146-173; 1993, s. 25-43). Ostatnim etapem badań były lata 1990-1993. Ich rezultatem było odsłonięcie w południowo-wschodniej części grodu, zewnętrznego lica wału z drewniano-ziemną ławą oraz ustalenie kanału, który przepływał w odległości około 40 m od strony południowej grodu. Grodzisko wraz z podgrodziem położone na wyspie posiadało dogodne warunki obronne. Opływające go rzeki Odra i wówczas Barycz oraz kilka kanałów sprawiały, że był trudno dostępny. Wybudowany około 989 r. gród (Kara, Krąpiec 2000, s. 309) był ważnym ośrodkiem administracyjnym młodego państwa polskiego, przez który przebiegała ważna droga komunikacyjna łącząca Gniezno z głównymi ośrodkami cesarstwa niemieckiego. W roku 1000 znalazł się prawdopodobnie na szlaku pielgrzymki cesarza Ottona III do Gniezna, (Thietmar, IV, 45: 203). O trudnościach dostępu do grodu, jego umocnienieniach i broniącej go załodze dowiadujemy się z kronik relacjonujących walki toczone przez pierwszych władców polskich z cesarzami niemieckimi w latach 1010 i 1017 (Thietmar) oraz w 1109 r. (Anonim tzw. Gall). Żadnej z tych wypraw nie udało się zdobyć grodu. W 1157 r., według kroniki Jana Długosza, gród został spalony przez samych obrońców. Gród głogowski oprócz naturalnych warunków obronnych posiadał potężne fortyfikacje, których głównym elementem był wał drewniano-ziemny o konstrukcji rusztowej. Składało się na niego szereg warstw bierwion lub belek kładzionych na przemian wzdłuż i w poprzek biegu wału. Ponadto w dolnej części, podobnie jak w innych grodach wczesnopiastowskich, wał zaopatrzony był w pomysłową konstrukcję hakową w postaci wystających poza lico, krótko przyciętych naturalnych odgałęzień, które uniemożliwiały rozsuwanie się poszczególnych belek i warstw pod naciskiem spoczywającej na nich masy drewna. Posiadał on szerokość około 15 m u podstawy i wysokość prawdopodobnie od 8 do 10 m. Informacje o zabudowie wnętrza, podyktowane niewielkim zakresem powierzchniowym prac archeologicznych w stosunku do całego założenia, które zajmowało powierzchnię około 70 arów, dają nam możliwość wejrzenia do wewnątrz grodu. Wnętrze było zabudowane zrębowymi domostwami drewnianymi z paleniskiem kamiennym bądź glinianym, których pozostałości wraz z budynkiem gospodarczym (w tym stajnie) oraz różnorodnymi pomieszczeniami gospodarczymi o lekkiej konstrukcji plecionkowej stanowiły swoistą zamkniętą działkę. Wzdłuż tych działek o różnym ciągu komunikacyjnym przebiegała ulica wymoszczona bierwionami. Taki obraz daje jeden poziom osadniczy. Natomiast nawarstwienia i struktury, które utworzyły się począwszy od jego budowy (około 989 r.) do spalenia przez samych mieszkańców w 1157 r., ukazują pewne zmiany w lokalizacji budynków mieszkalnych czy gospodarczych, a nawet przebiegu ulic. Trzeba zaznaczyć, że gród ówcześnie zamieszkiwała grupa ludzi możnych, pełniących z ramienia władcy funkcje militarne i administracyjne oraz sprawujących kontrolę szlaków handlowych. W różnych punktach grodziska warstwy osadnicze niosły za sobą materiał archeologiczny charakterystyczny dla swoich początków po późne średniowiecze. Najwięcej pozyskano pozostałości po naczyniach glinianych. Zachowały się one głównie we fragmentach, w ilości kilkunastu tysięcy, a tylko kilkadziesiąt w całości). Pozyskano także siekiery żelazne, groty oszczepów, podkowy, pozostałości narzędzi i przedmiotów codziennego użytku (m.in. noże, krzesiwa, sierpy, osełki kamienne, przęśliki z łupka różowego i gliniane, szydła kościane i rogowe, oprawki rogowe, drewniane naczynia i łyżki, fragmenty skór, igły, hetki). Obecny stan badań nad grodziskiem nie ujawnił istnienia drugiego członu grodu czyli podgrodzia. Wiemy za Anonimem tzw. Gallem, że w 1109 r. Henryk V wykorzystał zaskoczenie głogowian, opanowując i niszcząc podgrodzie, biorąc łupy i jeńców, a także rozbijając i rozpraszając część wojsk posiłkowych Bolesława, które tam obozowały, nie próbował jednak zdobywać grodu, w którym skupili się obrońcy. Kronikarz mówiąc o przeprawie wojsk niemieckich podaje: „Cesarz zaś w marszu nie zboczył ani w dół, ani w górę [rzeki] próbować brodów, lecz przeprawił się za jednym zamachem pod miastem Głogowem, w miejscu, gdzie nikt tego nie oczekiwał i gdzie nikt przedtem się nie przeprawiał ani nie wiedział o jego istnieniu i [dlatego] nikt go nie bronił”. Można przypuszczać, że była to poprzednia, a z czasem zapomniana, przeprawa funkcjonująca w okresie plemiennym - łączyła ona gród plemienny znajdujący się przy ujściu Baryczy do Odry (obecnie przy „Pawich Oczkach”) z osadą (okolice dworca PKP). W związku z tym przekazem możemy snuć przypuszczenia, że drugi człon grodu, podgrodzie, musiało prawdopodobnie przylegać od strony północno-zachodniej do pierwszego członu. Jego obszar na razie jest trudny do ustalenia. Możemy tylko przypuszczać, że teren przeznaczony na jego zagospodarowanie mógł wynosić około 1,5 ha.
Źródła:
Anonim zw. Gall, Kronika polska, Wrocław 2006;
Jan Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, tłum. Julia Mrukówna, Warszawa 1973;
Kronika Thietmara, tłum., wstęp i komentarz M.Z. Jedlicki, Poznań 1953.
Literatura:
Z. Hendel:
1985 Grodzisko wczesnośredniowieczne na Ostrowie Tumskim w Głogowie. Sprawozdanie z badań w 1982 roku, [w]: „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. XXV, s. 58-64;
1986 Wyniki badań przeprowadzonych na Ostrowie Tumskim w Głogowie w latach 1983-84, [w]: „Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne”, t. 1, s. 146-173;
1993 Głogów wczesnośredniowieczny w świetle badań archeologicznych, [w]: „Studia i materiały z dziejów Głogowa”, GZN t. 3, Głogów-Wrocław.
M. Kaczkowski:
1984 Głogów wczesnośredniowieczny w świetle wykopalisk, [w]: „Obronność polskiej granicy zachodniej w dobie pierwszych Piastów”, Wrocław, s. 60-68.
1984a Próba rekonstrukcji rozwoju układu przestrzennego Ostrowa Tumskiego w Głogowie, [w]: „Szkice Legnickie”, t. XII, s. 27-46.
M. Kara, M. Krąpiec:
2000 Możliwości datowania metodą dendrochronologiczną oraz stan badań dendrochronologicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski, Dolnego Śląska i Małopolski, [w]: „Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy”, red. H. Samsonowicz, Kraków, s. 303-327.
T. Kozaczewski:
1970 Sprawozdanie z badań architektoniczno-archeologicznych przeprowadzonych w Głogowie w latach 1963-1965, [w]: „Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem”, Zielona Góra, s. 5-19.
1970a Sprawozdanie z badań architektoniczno-archeologicznych przeprowadzonych w Głogowie w 1966 r. [w]: „Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem”, Zielona Góra, s. 21-31.
Krzysztof Czapla [EZG z. 69, 2009 – Grodzisko średniowieczne z XI – XII wieku na Ostrowie Tumskim w Głogowie]
