Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Jonston Jan
Lekarz, wybitny przyrodnik, filozof; zwolennik empiryzmu i metod eksperymentalnych. Czynny w Lesznie i na Śląsku.
Jan Jonston był z pochodzenia Szkotem. Jego ojciec Simon Johnston pod koniec XVI w. osiedlił się w Szamotułach, gdzie w 1601 r. pojął za żonę mieszczankę Annę Becker. W 1603 r. z małżeństwa tego urodził się syn Jan, przyszły lekarz, filozof, teolog i myśliciel. Wychowany w duchu kalwinizmu, uczył się w szkole Braci Czeskich w Ostrorogu oraz gimnazjach innowierczych w Bytomiu Odrzańskim i Toruniu. Zamierzał później studiować na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale jako kalwin nie został tam przyjęty. Wybrał zatem szkocki uniwersytet w St. Andrews. Trudna sytuacja finansowa zmusiła go jednak po dwóch latach do przerwania nauki. Wrócił do Polski i zatrudnił się jako wychowawca synów rodziny Zawadzkich i Leszczyńskich. Podczas pobytu w Lesznie zaprzyjaźnił się z osobami z tamtejszego kręgu uczonych humanistów, wśród których znajdował się sławny pedagog Jan Amos Komenský. Pod ich wpływem postanowił dokończyć studia i wyjechał w tym celu do Niemiec. Studiował we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Wittenberdze, Kolonii i Hamburgu. Zdobył tam gruntowną wiedzę filozoficzną i opanował piętnaście języków. W 1630 r., na podstawie rozprawy Enchiridion Ethicum uzyskał stopień doktora filozofii, a na uniwersytetach w Groningen, Franeker i Lejdzie rozpoczął drugi etap swojej edukacji, studiując nauki medyczne i przyrodnicze. Pracę doktorską z medycyny obronił w 1634 r. Następnie podróżował po Europie. Bawił w Anglii, w Niderlandach, we Francji i we Włoszech. W 1636 r. powrócił ostatecznie do Polski i ponownie osiadł w Lesznie. Został lekarzem nadwornym wojewody Bogumiła Leszczyńskiego i lekarzem miejskim w Lesznie. W 1637 r. ożenił się z Krystyną Hortensius ze Wschowy, a po jej rychłym zgonie z Anną Rozyną, córką lekarza królewskiego Mateusza Vechnera*. Anna urodziła mu czworo dzieci, z których troje zmarło jednak w dzieciństwie. W Lesznie Jonston oddał się pracy medycznej i naukowej. Napisał wiele dzieł przyrodniczych i medycznych takich jak: Idea universae medicinae (1644), Polymathia – philogica (około 1650), Historia naturalis animalis (1649-1653). Książki te cieszyły się ówcześnie dużą popularnością i świadczyły o olbrzymiej, encyklopedycznej wiedzy ich autora. W 1656 r., kiedy do Wielkopolski wkroczyły wojska Karola Gustawa, Jonston, który uznawał prawa Jana Kazimierza do korony, wyjechał do Głogowa. Przez pewien czas prowadził tutaj praktykę lekarską, spiesząc przede wszystkim z pomocą uciekinierom z Polski. Później na zaproszenie barona Schönaicha przeniósł się do Siedliska (Carolath). Zmęczony atmosferą religijnych swarów, opuścił jednak Siedlisko i osiadł w swojej wiejskiej posiadłości Składowice (Ziebendorf) koło Lubina**. Tam też powstały jego dalsze dzieła: Idea Hygienes (1660), Notitia regni mineralis (około 1662), Dendrographia (1663), Syntagma universae medicinae practicae (ok. 1665). Jan Jonston zmarł 8 VI 1675 w Składowicach, a 29 września tamtego roku pochowano go na cmentarzu kalwińskim w Lesznie.
- (*) Mateusz Vechner (1589-1630) - doktor medycyny, lekarz miejski we Wschowie i lekarz nadworny króla Zygmunta III. Poślubił 23 IX 1614 Reginę, córkę Jana Mentzeliusa, lekarza medycyny z Głogowa. Red.
- (**) Jonston zakupił dwór w Składowicach w 1652 r. od Gottfrieda von Haugwitz. Budynek (częściowo przebudowany) przetrwał II wojnę światową. Był użytkowany; m.in. mieściła się tu w latach 70. izba pamięci J. Jonstona. W ostatnich dziesięcioleciach doprowadzony do stanu nieomal ruiny, od 2001 r. stanowi własność prywatną.
Literatura:
T. Bilikiewicz, Jan Jonston – Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931;
A. Bandomir, Poczet uczonych polskich, Warszawa 1975;
Jan Jonston, pr. zb., Leszno 1974;
W. Laskowski, Ludzie zasługi niepospolitej, Warszawa 1983.
Jerzy Jankowski [EZG z. 50, 1999 – Jonston Jan], Red. 2009
