Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Kościół grodowy (I) na Ostrowie Tumskim w Głogowie
Kościół grodowy został wspomniany pośrednio w kronice Galla Anonima, w opisie Obrony Głogowa. Jest to jedyne źródło pisane zawierające wiadomość o tej świątyni. Istnienie kościoła grodowego potwierdziły dopiero badania archeologiczne prowadzone przez T. Kozaczewskiego z zespołem, w latach 1964-1966, 1968-1969 i w 1971 r. Stanowiły one kontynuację badań nad rozwarstwieniem i chronologią murów kolegiaty głogowskiej, zainicjowanych przez T. Zagrodzkiego, a wykonanych w latach 1952 i 1954. W ich trakcie odsłonięto, w części nawowej kolegiaty i zachodniej partii prezbiterium, pozostałości kamiennych fundamentów. T. Kozaczewski wyróżnił z nich dwa nawarstwiające się założenia sakralne: starszy (I) kościół kamienny i młodszy (II) kościół kamienny. Starszy (I) kościół, według T. Kozaczewskiego, został wzniesiony prawdopodobniej w 3 ćw. XI w., a uległ zniszczeniu przypuszczalnie w 1157 r. w czasie najazdu Fryderyka Barbarossy na Polskę. W jego miejsce zbudowano w II połowie XII w. młodszy (II) kościół. Na podstawie kolejnych badań prowadzonych, przede wszystkim przez archeologów z głogowskiego muzeum, w obrębie murów i w okolicach kolegiaty, ustalono, że starszy kościół usytuowano w pd.-wschodniej części wczesnośredniowiecznego grodu, stanowiącej prawdopodobnie obwarowane podgrodzie. Kościołowi towarzyszył cmentarz (na wsch. i zach. od niego odsłonięto pochówki). Relikty starszego (I) kościoła stanowią fragmenty kamiennych fundamentów, rozdzielonych fundamentami młodszego (II) kościoła. Zachodni fragment to pozostałości czworobocznej budowli o wymiarach zewnętrznych 4,40 x 4,00 m, której mury o szerokości ok. 1 m były zbudowane z kamieni polnych i łupanych łączonych zaprawą wapienną. Fundamenty tego obiektu przecinają od strony wsch. mury młodszego (II) kościoła. Natomiast wschodni fragment to pozostałości muru półkolistej absydy z zaczątkami ściany północnej. Dolną warstwę fundamentu absydy, około 40 cm wysokości, ułożono na glinie, górną warstwę – wyprowadzoną ponad ówczesny poziom terenu – wykonano na zaprawie wapiennej. Na tak przygotowanym fundamencie rozpoczęto wznoszenie murów nadziemnych. Zewnętrzne lico wykonano z kostek granitowych i obrobionych kamieni morenowych ułożonych w warstwach na zaprawie wapiennej. Wnętrze muru wypełniono różnej wielkości kamieniami i zalano zaprawa wapienną. Wewnętrzne lico mogło być pokryte polichromią. Starszy (I) kościół kamienny był zapewne założeniem jednonawowym z absydą od wschodu i prostokątną przybudówką (wieżą lub kruchtą) od zachodu, o długości całkowitej około 19 m i szerokości ok. 10 m. Przy kościele tym mogło zostać ulokowane zgromadzenie kanoników, późniejsza kolegiata, powołane zapewne do posługi duszpasterskiej i prac administracyjnych. Powstanie kolegiaty wiązane jest ze szczególnym znaczeniem grodu głogowskiego, jako ośrodka administracji Polski piastowskiej. W historiografii datowano fundację kolegiaty na I połowie XII w. (wysuwano rok 1120, ale też przedział czasowy 1120–1126), jak również XIII w. Podobnie sporna pozostaje kwestia osoby fundatora. Część badaczy wskazywała na wspólną fundację biskupa Heymo i komesa głogowskiego Wojsława, inni - na fundację biskupa Heymo i Bolesława Krzywoustego. Wymieniano także jednego fundatora - Krzywoustego. Pierwotną siedzibę kanoników lokalizowano też w kościele św. Piotra, istniejącym dawniej na terenie średniowiecznej osady na lewym brzegu Odry. Jej przeniesienie miało nastąpić w poł. XIII w. Nie potwierdziły tego badania archeologiczne, datujące rozpoczęcie budowy kościoła św. Piotra na ostatnie lata XII w. lub początek XIII wieku. Starszy (I) kościół kamienny należy do najstarszych świątyń chrześcijańskich na Śląsku. Istnieją podstawy, aby sądzić, że jest to najstarsza świątynia kanonicka w diecezji wrocławskiej i jedna z najstarszych w Polsce. Kościół ten należy do najstarszych zabytków sztuki romańskiej na Śląsku. Jest jednym z pierwszych przykładów świątyni podłużnej z absydą i jednym z nielicznych kościołów, które posiadały wieżę od zachodu na tym obszarze. Sytuacja kościoła wykazuje analogię do lokalizacji katedr w Poznaniu, Wrocławiu i Gnieźnie. Wielkość budowli oraz jej bryła nasuwa skojarzenia z wielkopolskimi świątyniami osad targowych, np. Giecza i Krobi. Jej plan i skala zostały porównane do kolegiaty w Kaliszu i Wiślicy. Należy do kościołów pierwszych grup kanonickich, spotykanych na ziemiach polskich od schyłku XI i na pocz. XII wieku. Dla ochrony reliktów kamiennych fundamentów kościołów zbudowano w latach 1997–1999 kryptę, zaplanowaną w koncepcji restauracji kolegiaty, opracowanej przez prof. O. Czernera wraz z zespołem, na zlecenie ks. R. Dobrołowicza, pełnomocnika kurii gorzowskiej ds. przedsięwzięcia. Udostępnienie romańskich reliktów zalecił Wojewódzki Konserwator Zabytków w Legnicy Z. Kurzeja. Kryptę zbudowano według projektu sporządzonego głównie przez architekta S. Radomskiego, we współpracy z konstruktorem inż. J. Kandeferem. Budowę krypty poprzedzono badaniami architektoniczno-archeologicznymi kamiennych kościołów w latach 1995-1996 i 1997-1998 (z uwagi na zagrożenie stabilności filarów łuku tęczowego nie odsłonięto muru część absydy starszego kościoła). Badania przeprowadzone zostały przez dwa zespoły pod kierownictwem O. Czernera (pierwszy zespół: Cz. Lasota, J. Burnita, drugi – archeolodzy oraz konserwator zabytków z Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie pod kierownictwem Z. Hendla). W 2006 r. przystąpiono do zagospodarowania wnętrza krypty, w oparciu o projekt sporządzony przez O. Czernera i A. Zadrożną. W dokumentacji tej przedstawiono także program ekspozycyjno-edukacyjny krypty. We wnętrzu krypty można zobaczyć miejsce po dawnej czworobocznej budowli dostawionej od zachodu do starszego (I) kościoła kamiennego. Jest to wzniesienie zbitej ziemi przemieszanej z drobnymi kamieniami. Pozostałości absydy tego kościoła znajdują się za absydą młodszego (II) kościoła (budowla jednonawowa o wysokości muru ok. 2 m), w dolnych partiach widocznego tu muru.
Literatura:
O. Czerner, Badania kolegiaty w Głogowie, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, pod red. A. Buko i Z. Świechowskiego, Warszawa 2000, s. 355-357;
O. Czerner, Dwadzieścia lat restauracji kolegiaty na Ostrowie Tumskim w Głogowie [w:] Kolegiata głogowska-historia i przyszłość, Głogów 2006, s. 33–39;
H. Gerlic, Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120 – 1526), Gliwice 1993;
M. R. Górniak, Fundacja kolegiaty głogowskiej, [w:] Kolegiata głogowska-historia i przyszłość, Głogów 2006, s. 7–22;
Z. Hendel, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 1995 r. w Kolegiacie na Ostrowie Tumskim w Głogowie, „Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne” t.4, 1997, s. 175–191;
T. Kozaczewski, Głogów średniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006;
M. Kutzner, Głogów [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą, t.II: Dolny Śląsk, Dolne Łużyce, pod red. Z. Kaczmarczyka i A. Wędzkiego, Zielona Góra 1970, s. 135–210;
Z. Świechowski Z. przy udziale E. Świechowskiej, Sztuka polska, t.1, Warszawa 2004;
J. Witkowski, Sztuka na Śląsku [w:] Zabytki sztuki w Polsce: Śląsk, Warszawa 2006, s. 16;
J. Zachwatowicz, Architektura przedromańska w wieku XIII [w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, t.1, cz. 1, Warszawa 1972, s. 108 i n.;
T. Zagrodzki, Wyniki badań kolegiaty w Głogowie, „Ochrona Zabytków” R. 8, 1955, nr 2, s. 102 – 108.
Henryka Podolińska [EZG z. 69, 2009 – Kościół grodowy (I) na Ostrowie Tumskim w Głogowie]
