Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej
Posąg Katarzyny śląskiej z nagrobka księżny (?)
Mistrz śląski, po 1420; piaskowiec ugroworóżowy, wym. 170 x 57 x 30 cm; Muzeum Narodowe we Wrocławiu, nr inw. XI 151.
Odnaleziony w 1893 r. w podziemiach kolegiaty NMP w Głogowie, fragmentarycznie zachowany, nagrobek z uszkodzonym posągiem kobiety wspierającej stopy na figurze podnóżkowej, uznany został za upamiętniający księżnę Mechtyldę (zm. 1318), małżonkę Henryka III głogowskiego. Odrestaurowany pod koniec XIX w. przez Wilhelma Künzela i Carla Hillera, usytuowany w kaplicy Trzech Króli, po raz kolejny uległ poważnym uszkodzeniom w 1945 r. Trzy lata później trafił do zbiorów Muzeum Państwowego (ob. Narodowe) we Wrocławiu. W 1965 r. w PP PKZ w Warszawie poszczególne części rozłamanego posągu połączono trzpieniami ze stali nierdzewnej i sklejono ze sobą. Szpary w miejscach pęknięć wypełniono sztucznym kamieniem. Niemal całkowicie zniszczoną płytę nagrobną zastąpiono – do celów ekspozycyjnych – drewnianą. W 1990 r. pokryto ją sztucznym kamieniem.
Pełnoplastyczny niemal posąg ukazuje księżnę w pozycji leżąco-stojącej. Jej twarz o otwartych oczach nosi cechy indywidualne, ręce skrzyżowane są na łonie, różaniec w dłoni wskazuje na pobożność zmarłej. Rzeźbiarskie przedstawienie mężczyzny pod stopami władczyni pozwala zaliczyć dzieło do tej samej grupy nagrobków, co pomnik Henryka II Pobożnego. Za leżącą pozycją księżny przemawia bezruch postaci, brak kontrapostu, układ stóp delikatnie wspartych o ukazaną w pozie klęcząco-leżącej postać podnóżkową, wielkość i układ poduszek z wyraźnym zagłębieniem pod głową i ramionami. Na pozycję stojącą może wskazywać układ szat władczyni. Księżna przedstawiona została w długiej, luźnej sukni z wąskimi, sięgającymi przegubów rąk rękawami, w długim, obszernym płaszczu o połach spiętych pod szyją, niżej rozchodzących się. Jej głowa okryta jest opadającą na przedramiona, lekko pofałdowaną chustą. Suknia i płaszcz, nadające sylwetce formę stożkową, artykułowane są w górnej części stroju drobnymi, prostymi fałdami o dość wąskich, równoległych do siebie grzbietach, które w dolnej części szat rozchodząc się promieniście nabierają znacznej szerokości i mięsistości, a w partii obutych stóp księżny miękko załamują się. Postać podnóżkowa, niemal dorównująca księżnej wzrostem, acz pokornie skulona, ukazana została w długiej, obficie sfałdowanej, przepasanej w talii szacie, pierwotnie w nakryciu głowy przypominającym kapelusz.
Badacze datowali nagrobek różnie – na 2. poł. XIV w., po 1385, ok. 1390. Większość z nich sugerowała jego związki z nurtem parlerowskim, jedynie Janusz Kębłowski widział w nim dzieło oryginalne, odmienne od innych. Postać podnóżkową interpretowano jako przedstawienie karła i wiernego sługi zmarłej lub wieśniaka, przedstawiciela warstwy społecznej wspomaganej przez księżnę, wyraz idei caritas.
Sposób rzeźbiarskiego opracowania dzieła, połączenie kubiczności bryły z linearno-plastycznym modelunkiem szat, znajomość anatomii i poprawność ujęcia postaci ludzkiej mogą wskazywać na późniejszy – od dotychczas przyjmowanego – czas powstania posągu. Układy równolegle biegnących fałdów o grzbietach różnej grubości, podobne do artykulacji szat m. in. w rzeźbach Mistrza Tyńskiej Kalwarii, czy figurach z wielkich wrocławskich Ukrzyżowań tęczowych, zdają się przemawiać za latami 20.-30. XV w.
Należy więc rozważyć, czy posąg rzeczywiście upamiętnia Mechtyldę, pochowaną zresztą zapewne, podobnie jak jej małżonek, w Lubiążu. W tym miejscu trzeba przypomnieć, że w 1420 r. w kolegiacie głogowskiej spoczęła Katarzyna (przed 26 III 1367-6 VI 1420), córka Władysława Opolczyka, wdowa po księciu głogowskim i żagańskim Henryku VIII Młodszym zw. Wróblem (zm. 1397), po śmierci męża sprawująca jeszcze przez ponad 20 lat władzę księżna śląska, pani na Kożuchowie, Zielonej Górze i Szprotawie. Wolff Erdmann â Seydlitz, a następnie Adrian von Hoverden-Plencken, przytaczają treść inskrypcji nagrobnej upamiętniającej władczynię w kolegiacie głogowskiej: „Anno Domini Millesimo CCCC vigesima die mensis Junii obiit Ilustriis Domina Catharina Dei gracia Ducissa Silesiae nec non Freistadiensis Grunbergensis Domina quae sepulta in Ecclesia B. Mar. Virg. Maioris Glogoviae”. Można domniemywać, że napis ten umieszczony był na nagrobku księżny.
Katarzyna, określana mianem „Herzog Katheran”, znana była z działalności charytatywnej; mieszkańcy Kożuchowa nazywali ją „matką Katarzyną”. Niewykluczone więc, że omawiany posąg przedstawia właśnie księżnę Katarzynę i pochodzi z jej pomnika nagrobnego stworzonego po śmierci władczyni, po roku 1420.
Wybrane źródła i literatura:
Wolff Erdmann â Seydlitz, Extractus Inscriptionum Sepulchralium urtiusque Silesiae ex Cod. Msto Viri Nobilissimi Dni. Jo. Godofredi Baronii ... excerps., 1745, [w:] Sylloge variorum monumentorum, rkps w DR BUWr, sygn. B 1649, k. 184v;
A.J. Hoverden-Plencken, Schlesische Grab-Denkmale, rkps w DR BUWr., sygn, R 2130, t. XXV, k. 3;
R. Becker, Das Grabmal der Herzogin Mechtilde von Glogau. Ein Nachtrag zu den Schlesische Fürstenbildern, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift“ VI, 1896, nr 2 (1895), s. [109]-133;
J. Kębłowski, Pomniki Piastów śląskich w dobie średniowiecza, Wrocław 1971, s. 167-174;
B. Guldan-Klamecka, Posąg Mechtyldy głogowskiej (zm. 1318) z nagrobka księżnej (?), [w:] B. Guldan-Klamecka, A. Ziomecka, Sztuka na Śląsku XII-XVI w. Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, red. B. Guldan-Klamecka, Wrocław 2003, s. 166-168, nr II/9.
Bożena Guldan-Klamecka [EZG z. 72, 2012 - Posąg Katarzyny śląskiej z nagrobka księżny (?)]
