Z Glogopedia - Internetowa Encyklopedia Ziemi Głogowskiej

Spis treści

Wodociągi do roku 1945

Wodociągi w średniowiecznych miastach

W średniowiecznych miastach potrzebna była znaczna ilość wody, której nie mogły dostarczyć miejskie studnie – m.in. do produkcji piwa. Woda dowożona spoza miasta była droga, ze względu na konieczność utrzymywania koni i woziwodów. Znacznie tańszym rozwiązaniem okazała się budowa wodociągu. Pierwsze wodociągi stanowiły system otwartych drewnianych rynien do grawitacyjnego rozprowadzania wody. Był on ogromnie niedoskonały. Zawodził nie tylko w czasie pożarów, ale wody brakowało nawet w czasie dorocznych jarmarków i odpustów. W dodatku w czasie mrozów urządzenie zupełnie odmawiało posłuszeństwa. Już na początku XV w. otwarte koryta zaczęto zastępować rurociągami drążonymi w sosnowych kłodach łączonych metalowymi zworami. Wiercenie takiego otworu za pomocą konnego kieratu było sztuką arcytrudną. Do zwiększenia zasięgu wodociągu zaczęto stosować wówczas urządzenie stanowiące prototyp wieży ciśnień, które nazywano rurmus [albo rurhaus – pompownia napędzana kołem wodnym – Red.]. Wodociągi budowali rurmistrze.

Początki głogowskiego wodociągu

Pierwsza wiadomość o wodociągu w Głogowie pochodzi z 1431 r. Zmarły wówczas burmistrz Henryk Breisdorf, za namową proboszcza Franciszka Löwenwalda, zapisał miastu w testamencie niebagatelną sumę 300 guldenów: „aby doprowadzić rurami dobrą wodę do miasta”. [Niektóre źródła cala zasługę przypisują proboszczowi]. Spadkobiercy uszanowali wolę zmarłego i roboty rozpoczęto, lecz przy ówczesnym ubóstwie środków technicznych prace przeciągnęły się aż do 1442 r. Dalsza rozbudowa wodociągu była kontynuowana do roku 1460. Ujecie wody położone poza miastem zostało zniszczone w czasie oblężenia Głogowa w 1488 r. przez wojska króla Macieja Korwina. W 1510 r. wybudowano w Głogowie nowe ujęcie wody położone na terenie ogrodu stanowiącego własność klasztoru klarysek (Baumgarten, obecny Paulinów). Za pobór wody miasto płaciło zakonowi 6 wiardunków groszy w dzień św. Michała. Z umowy dowiadujemy się, że w Paulinowie znajdowały się 4 studnie „które są tu już od dawna”, zatem można przyjąć, że woda dla rur proboszcza Löwenwalda pochodziła właśnie stamtąd. Jednak na całym odcinku rury założono nieco później, co wynika z kolejnej umowy z roku 1549. Na terenie miasta rury wykonane były z wydrążonych kłód. Fragmenty rur znalezione w sąsiedztwie ratusza znajduje się w Muzeum Archeologiczno–Historycznym w Głogowie. Oprócz zaopatrzenia w wodę z ujęć, korzystano ze studni miejskich. System zaopatrzenia w wodę stworzony w XV w. i udoskonalony w XVI w. funkcjonował nieprzerwanie aż do połowy XIX wieku.

Literatura:

A. Bocheński, Niezwykłe dzieje polskiego przemysłu, Warszawa 1985;
J. Chutkowski, Dzieje Głogowa od czasów najdawniejszych do roku 1950, Legnica 1989;
Głogów. Zarys monografii miasta, pod red. K. Matwijowskiego, Wrocław-Głogów 1994;
Z. Wilczewski, Głogów za Piastów i Jagiellonów, Głogów 1987.

Jerzy Herman [EZG nr 27, 1995 - Wodociągi], Red. 2009

Wodociągi w XVI-XVIII wieku

W 1549 r. miasto zawarło nową ugodę z klaryskami. Wynikałoby z niej, że woda z ogrodu Baumgartem miała być doprowadzana do miasta rurami, a nie jak dotąd rowem. W latach 1545 i 1555 wymieniony jest wodociąg biegnący w pobliżu szpitala trędowatych przed Bramą Brzostowską. Informacje te dotyczyć mogą wodociągu prowadzącego z ujęcia w Brzostowie. (W 1995 r. odkryta została w Brzostowie drewniana instalacja wodociągowa o nieustalonym bliżej datowaniu). W okresie nowożytnym oprócz ujęć w Brzostowie i Paulinowie uruchomiono dalsze: pod Górkowem i w Lindenruh (południowy kraniec obecnej ul. Budowlanych). Księga ławników miejskich z 1544 r. wymienia wśród innych zawodów i funkcji tzw. wodociągowych i kierowników studni. Głogów powinien był posiadać miejskiego rurmistrza, mającego nadzór nad wodociągami (tak jak było to najpóźniej od 1387 r. we Wrocławiu). W XVI w. zaopatrzenie w wodę nadal szwankowało. Z powodu skargi wniesionej przez starostę Heinricha von Dohna, dotyczącej złego zaopatrzenia miasta w wodę, cesarz Rudolf II Habsburg wydał 23 VI 1588 zarządzenie nakazujące radzie miejskiej (w kosztach partycypować miał również starosta) w krótkim czasie „…czystą, źródlaną wodę doprowadzić do miasta i zamku”. Od XVI w. stosowano w Głogowie, oprócz drewnianych, rury z gliny (krótsze, łączone kołnierzami w segmenty). Wodę na terenie miasta pobierano z kast (Röhrkasten). Wspomina o nich dokument z XVII w. Rury musiały być wymieniane, zwłaszcza jednak po zniszczeniach wywoływanych pożarami (udokumentowany przypadek z 1615 r.). W 1665 r. magistrat zezwolił gminie ewangelickiej korzystać za opłatą roczną z wody rozprowadzanej rurami. W 1689 r. takie zezwolenie otrzymał klasztor dominikanów. Zrezygnowano z opłaty, za to dominikanie mieli na własny koszt położyć rury – częściowo drewniane, częściowo kamienne. W XVIII w. często coś poprawiano i powiększono ilość ciągów rur. Znane jest zarządzenie głogowskiej Kamery Wojenno-Dominialnej z 13 XI 1777 dotyczące pomiarów i kolejnej wymiany rur wodociągowych. Wtedy też 24 studnie miejskie zaopatrzono w pompy. Dopiero od lat 20. XIX w. drewniane rury zastępowane były stopniowo żeliwnymi.

Literatura:

J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913;
P. Łachowski, Wodociągi i kanalizacja w Głogowie na przestrzeni wieków, Głogów 2009.

Antoni Bok, 2009

Wodociągi w XIX-XX wieku (do roku 1945)

W XIX w. zaczęto odnotowywać w Głogowie niedobór wody. Postanowiono wtedy przystąpić do dalszej rozbudowy czterech głównych linii wodociągowych. Prace prowadzono w latach 1859–1861. Pochłonęły one środki w wysokości niespełna 21.000 talarów. Ówczesna sieć wodociągowa o łącznej długości 11.798 m została całkowicie zmodernizowana. Wszystkie rury wymieniono na żeliwne o średnicy 157 mm. Na terenie miasta umieszczono wtedy również 33 postumenty tak zwanych zdrojów ulicznych (Druckständer). Ustawiono je na miejscu starych kast - skrzyń z wodą, do których docierała ona z rur wodociągowych. W wyniku przeprowadzonej modernizacji magistrali wodociągowych łączna dobowa produkcja wody wszystkich rurociągów wzrosła z 414.000 litrów w 1859 r. do 1.047.000 w 1887 r. Suma odbiorców wody w tym samym czasie wzrosła z 20 do 443, a dochody przedsiębiorstwa wodociągowego ze 132 marek do 11.900 marek. Liczba znajdujących się na terenie miasta kranów w prywatnych mieszkaniach wynosiła w 1869 r. tylko 37, natomiast 18 lat później – 1.480 czyli 40 razy więcej. Kolejna modernizacja wodociągów nastąpiła w 1881 r. Rada miasta zdecydowała wtedy przekazać na kwotę 94.000 marek unowocześnienie studni i pomieszczeń filtrów powolnych w okolicach Górkowa. Na początku XX w. intensywnie rozwijający się Głogów ponownie zaczął się borykać z problemem braku wody dla mieszkańców i powstających firm. Planując dostarczanie większej ilości wody do Głogowa, ustalono wstępnie, iż najkorzystniej byłoby czerpać ją z jednego centralnego ujęcia. Doszło jednak do istotnej różnicy zdań pomiędzy poszczególnymi grupami zajmującymi się wstępnymi projektami. Według jednej z nich, woda na potrzeby Głogowa powinna być dalej pozyskiwana z terenów okolicznych wzniesień. Drugi projekt zakładał czerpanie jej z zasobów doliny Odry. Osiągnięcie jednomyślności okazało się niemożliwe. Prace nad przygotowaniem optymalnego projektu, wyznaczającego miejsce na nowy zakład wodociągowy, powierzono radcy budowlanemu Schmidtowi z Legnicy. Rozpoczął on w 1906 r. prace wiertnicze na Ostrowie Tumskim w pobliżu osady Oberau (obecnie nieistniejąca). Wykonano wówczas 7 otworów studziennych do głębokości 37-48 m. Przeprowadzone próby pompowania wody z odwiertów dały zadawalające wyniki. Natomiast źródła na podgłogowskich wzgórzach wykazywały dzienne wydobycie wody w zbyt małej ilości - około 3000 m3. Początkowo zaplanowano wybudowanie zakładu doświadczalnego, którego zadaniem było sprawdzenie rzeczywistych możliwości pozyskania wody z doliny rzecznej oraz ocena jej jakości. Zadanie to powierzono znanej firmie David Grove z Berlina. Zlecenie budowy podpisano w 1907 r. Zakład doświadczalny został oddany do użytku jesienią 1908 r. Koszty jego budowy wyniosły 60.000 marek. Zlecenie budowy wodociągów w Głogowie otrzymała w 1913 r. firma Permutit A.G. Prace zostały zakończone w październiku następnego roku. Zakład otrzymał nazwę „Wodociągi Kolegiackie” (Domwasserwerk). Pompy wody czystej dostarczały wodę poprzez główny rurociąg ciśnieniowy o przekroju 350 mm. Przechodził on przez most na Odrze oraz teren miasta pod ziemią na wzgórze Schinderberg (wzniesienie znajdujące się na zachód od Ruszowic przy ul. Oliwkowej). Wybudowano tam zbiornik o pojemności 1500 m3 spełniający zadanie rezerwuaru wyrównawczego oraz wieży ciśnień. Wydajność nowych „Wodociągów Kolegiackich” oszacowano na 175 m3 czystej wody na godzinę. Jako wspomagające, wykorzystywano dalej stare ujęcia wody w Brzostowie, Górkowie i Paulinowie. Sieć wodociągowa rozwijała się wraz z rozbudową miasta. Ograniczenia, a nawet czasowe wstrzymania robót, nastąpiły w okresie I wojny św. oraz podczas kryzysu lat międzywojennych. Dodatkowo nie do końca skoordynowane dostarczanie wody z ujęcia na Ostrowie Tumskim oraz ujęć powierzchniowych na wzgórzach, doprowadzały do sporych niedoborów ciśnienia w kranach w różnych dzielnicach miasta. W drugiej połowie lat 20. prace przy rozbudowie i modernizacji wodociągów ponownie nabrały tempa. Już w tzw. okresie rozliczeniowym 1925/1926 odnotowano produkcję wody w wysokości 923.440 m3.

Literatura:

J. Blaschke, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913;
J. Chutkowski, Dzieje Głogowa, t. I-II, Legnica 1991;
J. Chutkowski, Głogów w XX wieku, Głogów 2004;
Das war Glogau. Stadt und Land an der Oder 1913 – 1945, pr. zb., Hannover 1991;
E. Griesinger, Städtebauliches aus Glogau, „Stadt und Siedlung“, nr 4, Berlin 1928;
Tasch, Die städtischen Betriebswerke, [w:] Das Buch der Stadt Glogau, „Monographien deutscher Städte“, Band XVII, Berlin-Friedenau 1926;
A. Wingen, Bericht über die Wasserversorgung der Stadt Glogau, Glogau 1887.

Paweł Łachowski [EZG nr 70, 2009 - Wodociągi (cz. 2)]