Witoszyce - powiat górowski

vor 1945 Heinzendorf - Kreis Guhrau

Pierwsza wzmianka na temat Witoszyc pochodzi z 1350 roku w kontekście właściciela którym był hrabia Dohna. W rękach tej rodziny, a właściwie Valentina von Dohna wioska pozostaje do 1569 roku. Przez setki kolejnych lat miejscowość przechodziła z rąk do rąk, choć najdłużej panującym był tu ród von Kreckwitz. W latach 1569 - 1588 Hans von Kreckwitz, 1588 - 1628 Kaspar von Kreckwitz i jego syn Hans, 1628 - 1635 Johann Sigismund von Kreckwitz. W 1635 roku na mocy edyktu cesarza Ferdynanda II majatek został skonfiskowany, a jego dzierżawcą i administratorem został Hieronymus von Montecuccoli, natomiast po jego śmierci Barbara von Montecuccoli z domu von Corcin oraz kuzyn Hieronymusa Raimund von Montecuccoli. Po latach wojny trzydziestoletniej majątek został zwrócony już wdowie po Johannie Sigismundzie von Kreckwitz - Barbarze Juliannie von Kreckwitz. Do roku 1712 notowany jest właściciel dóbr syn Johanna - Gustav Sigimund von Kreckwitz, 1712 - 1722 Ernst Siegmunt von Kreckwitz, 1722 - 1727 Georg Ernst von Kreckwitz, 1727 - 1764 Ernst Gottlob von Kreckwitz,, 1764 - 1765 Eva Charlotte von Kreckwitz z domu Littwitz (druga żona Ernsta), 1766 - 1767 Elisabeth Helene Henriette von Borwitz - pasierbica Evy, 1767 - 1783  Ernst Christoph von Dvheingshofen - zięć Henrietty von Borwitz. Do 1787 roku pałac należał do  jego spadkobierców z rodu von Borwitz, póżniej w 1817 roku nabył go dr. med. Wilhelm Gottlob Gerber. Kolejni to Constantin Benjamin von Gerber 1817 - 1855, 1855 - 1857 Hedwig Iseazhile von Gorezkowska, do 1877 roku Martha von Gromadzinski, 1877 - 1879 Mayoll. 23 marca 1879 roku majątek w Witoszycach zakupił Bernhard von Bernuth I pochodzący z Borowa - dzisiejszy powiat kościański (przed 1945 Borowo - Kreis Kosten). Bernhard von Bernuth I zmarł w 1895 roku i jego następcą został syn także Bernhard II. Po jego śmierci w 1942 roku majątek przejął jego brat także Bernhard III. W 1910 roku  z inicjatywy tej rodziny przebudowano istniejący tu barokowy pałac, a pochodzący z 1770 roku, znajdujący się pobliżu ówczesnego kościoła ewangelickiego. Po przebudowie miał on 500 m², składał się z 29 pokoi z centralnym ogrzewaniem oraz z 21 innych pomieszczeń. Całość dopełniały trzy łazienki oraz sześć ubikacji. Najwystawniejszymi pomieszczeniami były holl oraz sala towarzyska. Park pałacowy był mały ale zadbany, z aleją wysadzaną lipami (ulubione drzewo ewangelików) otaczającą budynek z trzech stron. Posiadłość graniczyła z 2,5 morgowym ogrodem warzywno-owocowym.

Archiwalne fotografie pałacu w Witoszycach oraz herb rodziny von Bernuth.

Współczesny widok pałacu.

Fragment muru okalającego założenie oraz brama wjazdowa od strony byłego kościoła ewangelickiego.

Wnętrze pałacu uległo dewastacji po opuszczeniu go przez dyrekcję zlikwidowanego Państwowego Gospodarstwa Rolnego na początku lat 90 - tych XX wieku. Pałac obecnie stanowi własność prywatną.

Plafon, czyli środkowa część sufitu oraz pozostałości dekoracji stiukowej.

Wnętrze pałacu sprzed 1945 roku.

Pałac przed dokonaniem przebudowy, która miała miejsce w 1910 roku.

Archiwalne fotografie pałacu sprzed 1945 roku.

Zabudowa gospodarcza dawnego majątku.

Znaczny rozwój wnosi do Witoszyc reformacja a właściwie smutny dla ewangelików fakt, że w sąsiedniej Chróścinie w 1654 roku odebrano im kościół. Skutkiem tego, postanowiono zbudować nową świątynię w Witoszycach.

Budowa kościoła ewangelickiego zaczęła się 3 kwietnia 1766 roku, a pierwsze nabożeństwo w ukończonym budynku odprawiono 10 listopada tego samego roku. Rok później założono w Witoszycach pierwszą szkołę.

Parafia ewangelicka w pierwszej połowie XX wieku oprócz Witoszyc obejmowała kilka pobliskich wsi: Chróścina (Kraschen), Łagiszyn (Logischen), Radosław (Seiffersdorf), Wioska (Waschkau), Tarpno (Tarpen), Nowa Wioska (Neudorf), Wronów (Brauna), Kalów (Kahlau), Rychenów (Reichen) oraz Strupnia (Stroppen), którą przyłączono do Radosławia i Bogucin (Friedricksau), którego mieszkańcy częściowo należeli też do parafii w Żuchlowie.

Ten szachulcowy kościół ulokowany w centrum miejscowości, dotrwał w całości do końca II wojny światowej. Obok kościoła wznosiła się drewniana dzwonnica oraz murowana pastorówka. Z tych zabudowań do dziś pozostała jedynie pastorówka. Kościół i dzwonnica zostały zburzone i obecnie trudno ustalić dokładną datę. W miejscu kościoła jest pusty plac zarośnięty dziką roślinnością, a po dzwonnicy zachowały się wyraźnie widoczne fundamenty.

Smutne miejsce po kościele ewangelickim w Witoszycach. Widoczne fundamenty to podstawa wieży.

Listę duchownych ewangelickich pełniących urząd w Witoszycach: Christian Balthasar Gerlach (1765-1777), Reinhard Friedrich Nobis (1777-1791), Christian Baier (1791-1799), Johann Ephraim Tschepke (1799-1831), Julius Rudolf Eduard Kunitz (1832-1853), Friedrich Wilhelm Theodor Kleinert (1853-1860), Dr. Robert Gruber (1861-1882), Hugo Krüger (1886-1887), Hermann Geisler (1887-1915), Rudolf Schäfer (1915-1930), Heinrich Möller (1933-1940), Günther Hein, syn Otto Hein'a, pastora w miejscowości Sądowel (1940-1945). W latach 1882-1886 urząd pastora w Witoszycach był nie obsadzony.

W pobliżu kościoła tuż przy ulicy, wznosił się pomnik upamiętniający poległych w I wojnie światowej żołnierzy – pochodzących z Witoszyc. Jednak dzisiaj pozostał jedynie cokół. Napisy na cokole zostały obłupane w takim stopniu, że nie jest możliwe ich odczytanie.

Z zabudowań należących do kościoła ewangelickiego do dnia dzisiejszego zachowała się jedynie pastorówka, która jednak po otynkowaniu utraciła swój pierwotny wygląd. W tej oto pastorówce przyszedł na świat w 1944 roku a wychował w Saksonii w miejscowości Döbeln - Christoph Hein. To niemiecki pisarz urodzony w Witoszycach. Ojciec pisarza - Günther Hein był ostatnim pastorem parafii w tej miejscowości i pełnił tu posługę duszpasterską aż do 1945 roku. Również dziadek Christopha Heina – Otto Hein był duchownym ewangelickim związanym z jedną z najstarszych miejscowości Powiatu Górowskiego o nazwie Sądowel, będącej dziś przysiółkiem Lechitowa.

Christoph Hein jako syn pastora miał problemy ze zdaniem matury w NRD, więc przed budową muru uczęszczał do gimnazjum w Berlinie Zachodnim. Gdy mur stanął, pracował, równocześnie studiując. Napisał wiele powieści, noweli, opowiadań, sztuk teatralnych oraz eseji. Otrzymał kilka ważnych nagród literackich. Jego najnowsza powieść wydana w tym roku we Frankfurcie nad Menem nosi tytuł „Landnahme” (Przejęcie ziemi). Jest to opowieść o historii Niemiec po II wojnie światowej opowiadana przez pięć różnych osób z perspektywy małego miasteczka - Guldenburg. W książce jest mowa o końcu wojny, ucieczce i nienawiści do przesiedleńców, budowie muru i zjednoczeniu Niemiec.

Na język polski przełożono dotychczas trzy powieści Christopha Heina – "Śmierć Horna" ,"Obcy przyjaciel", "Dziki koń spod kaflowego pieca" wydane przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1988 r.

Christoph Hein

Opuszczony dom w Witoszycach.

Tuż przed I wojną światową zbudowano linię kolejki wąskotorowej z Leszna do Góry przez Witoszyce. Nie przysłużyła się ona rozwojowi powiatu górowskiego, ponieważ wstrzymano ruch z Leszna zaledwie po kilku latach istnienia linii, tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Próbowano jeszcze ratować linię poprzez zbudowanie w 1920 roku Górowskich Zakładów Torfowych (Die Guhrauer Torfwerke), jednak Polacy zareagowali na to rozebraniem torów po stronie polskiej. Linia wkrótce w ogóle przestała być używana i dziś można zobaczyć ruiny mostów oraz nasyp - fantastyczne doświadczenie dla miłośników kolei.

Autorem tekstu jest Marcin Błaszkowski

Z KSIĄŻKI ADRESOWEJ
ŚLĄSKICH MAJĄTKÓW ZIEMSKICH – rok 1937

Opracowanie: Zofia Hanulak i Elżbieta Maćkowska

WITOSZYCE

Dobra szlacheckie
Właściciel: Bernhard von Bernuth, w posiadaniu rodziny od roku 1879.
Powierzchnia: 443 ha; 291 ornej, 53 łąk, 38 lasu, 19 pastwisk, 5 wody, 1,5 parku, 2,5 ogrodów, 33 podwórza itd.
Dochód: 5900 marek.
Gorzelnia (73 900 litrów) i fabryka płatków. Własna instalacja elektryczna, udziały w cukrowni w Górze, w młynie i w mleczarni.
Czarne bydło nizinne, niemiecka świnia szlachetna, hodowla zimnokrwistych, silna
uprawa okopowych.

Kwartalnik Górowski 1/2003

Galeria fotografii - cmentarz ewangelicki w Witoszycach

 

                       

Kwatera rodziny von Bernuth.

Cmentarz ewangelicki w Witoszycach

Autorem tekstu jest Marcin Błaszkowski

Układ przestrzenny

Cmentarz założony jest na planie prostokąta o dłuższym boku biegnącym na osi wschód-zachód. Jego układ kompozycyjny wyznaczają szpalery drzew oraz aleja, co jest podyktowane fazami rozwoju nekropolii.
Do cmentarza prowadzi od wschodu aleja dojazdowa wysadzana kasztanami. Na terenie cmentarza jest kontynuowana w postaci alei zamkniętej działką grobów otoczonych murem i umieszczonych na podwyższeniu.
Oś aleja dojazdowa - brama - aleja cmentarna - wydzielona murem działka, być może już w XIX wieku, był zasadniczym motywem kompozycyjnym nekropolii. Obecnie oś ta została przerwana nowym murem, który zastąpił starą bramę. Nowe wejścia na teren nekropoli znajdują się w innych miejscach.
Układ starszych mogił na całym terenie cmentarza podporządkowany jest szpalerom drzew biegnących równolegle do krótszego boku pierwotnej nekropolii. Są one usytuowane w rzędach równoległych do linii drzew, orientowane.
Znaczna część mogił była otoczona żeliwnymi kratami, z których zachowało się zaledwie kilka bezładnie rozmieszczonych fragmentów.
Część grobów pochodzących z okresu po 1945 roku łamie przyjęty pierwotnie porządek - są ustawione prostopadle do zasadniczych linii kompozycyjnych nekropolii.

Działka grobów na podwyższeniu

Uwagi o mogiłach i nagrobkach

Mogiły i nagrobki są w znacznym stopniu zniszczone. Są to typowe obiekty wznoszone w II połowie XIX wieku i w początkach XX.
Starsze nagrobki to wysokie płyty umieszczane na nieznacznie szerszych cokołach, zakończone w formie trójkąta, owalu lub innej. Środek płyty wypełniała tablica inskrypcyjna ryta bezpośrednio w kamieniu w przypadku tych starszych obiektów. Nowsze - niższe, masywniejsze - miały w większości tablicę wmontowywaną. Znajduje się tu też kilka przykładów popularnego na przełomie wieków nagrobka w kształcie pnia drzewa.
W części zachodniej odnaleziono fragmenty nagrobka (lub grobowca) o trudnej do rekonstrukcji formie, który zwieńczony był krzyżem ustawionym na półokrągłym, architektonicznym naczółku.
Rzadziej na terenie nekropoli występowały popularne gdzie indziej krzyże nagrobne ustawione na wysokich opatrzonych inskrypcją postumentach.
Obecnie nagrobki w większości są porośnięte dziką roślinnością, duża część w takim stopniu, że nie widać kamienia i trudno ustalić ich ilość. W większości płyty inskrypcyjne zostały zrzucone z cokołów a w kwaterze grobów na podwyższeniu nie zachowały się nagrobki.

Inwentarz zabytków sepulkralnych

Na terenie cmentarza nie znajdują się żadne budowle i urządzenia cmentarne. Nie znajdują się również budowle grobowe. Zwraca uwagę wydzielona murem i usytuowana na pewnym podwyższeniu działka grobów. Ażurowy i tynkowany mur otaczający działkę dekorowany jest rozetkami.
W części wschodniej starej nekropolii znajduje się grobowiec. Ma ona pionowo postawioną płytę z pustą wnęką na tablicę inskrypcyjną. Dzięki zachowanym fragmentom można sądzić, że mogiła była ogrodzona murkiem za słupkami, między którymi rozpięte były łańcuchy żeliwne. Słupki zachowane są fragmentarycznie.

Drzewostan

Widok ogólny cmentarza
Rosnące na terenie cmentarza drzewa to lipy, kasztany i nieliczne dęby. Rosną one w szpalerach i na obrzeżach nekropolii. Wśród drzew rosnących w części wschodniej wyłania się kasztanowa aleja oraz kilka lip. W części zachodniej znajdują się starsze drzewa - około 200-letnie. Na szczególną uwagę zasługuje jedna lipa, rosnąca w północno-zachodnim narożniku nekropolii, wyraźnie starsza od innych.
aleja dojazdowa od strony cmentarza

Jak dojechać np. z Leszna

Z Leszna do Góry kursują autobusy, które zatrzymują się na skrzyżowaniu między Witoszycami oraz Chróściną. Witoszyce są oddalone od Leszna o około 10 km, znajdując się w połowie drogi do Góry.
Witoszyce mogą być świetnym celem wyjazdów rowerowych z Leszna. Wyjeżdżając z Leszna można zobaczyć dom (dawną siedzibę pograniczników) o typowych cechach architektonicznych budownictwa Wielkopolskiego, dalej mija się dawną granicę polsko-niemiecką. Po drodze po lewej stronie, jadąc do Witoszyc, widać ruiny mostu, który w czasach pruskich był częścią trasy kolejki wąskotorowej z Leszna do Góry.
 

Uwagi

W opracowaniu tekstu strony korzystałem z opracowania, które znajduje się w posiadaniu Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lesznie. Autorem opracowania był P. Piotrowski, jednak jest ono stare i nieaktualne. Od czasu sporządzenia tamtego tekstu na cmentarzu w Witoszycach dostąpiła dalsza znaczna dewastacja nekropolii i części opisanych obiektów nie można już znaleźć.
Wszelkie zmiany dokonałem po odwiedzeniu cmentarza. Przeredagowałem również tekst do wymagań strony, zrezygnowałem z wiadomości o wnioskach konserwatorskich.
Na rysunku sytuacyjnym postanowiłem podać nazwy niemieckie funkcjonujące przed II wojną światową, ponieważ cmentarz funkcjonował w takim kontekście nazewniczym. Ponadto w przypadku dodatkowych poszukiwań bibliograficznych nazwy niemieckie są jedynym kluczem do archiwów. Kwerendy bibliograficzne prowadzone w bibliotekach i archiwaliach Poznania, Warszawy i Wrocławia nie dały pozytywnych rezultatów.

Marcin Błaszkowski

Der Evangelische Friedhof in Heinzendorf

Marcin Błaszkowski

Raumplannung

Der Friedhof wurde in der Form eines Rechtecks errichtet, mit der längeren Seite auf der Ost-West Achse. Die Komposition ist durch Baumspalier und eine Allee bestimmt, was durch die Entwicklungsphasen derselben aufgezwungen wurde.
Eine Zufahrtallee mit Kastanien geht zum Friedhof aus dem Osten. Diese geht weiter auf dem Terrain der Nekropole. Sie wird mit einer abgesonderten Fläche und einem Graben, auf einer Erhöherung durch einer Mauer abgeschlossen.
Die Achse, Zufahrt - Tor - Friedhofallee, und die durch die Mauer getrennte Fläche, war vielleicht schon im 19. Jahrhundert ein Hauptmotiv der Komposition der Nekropole. Zur Zeit ist die Achse durch eine neue Mauer, die das alte Tor ersetzt, durchgebrochen. Die neuen Einganstore befinden sich an anderen Plätzen.
Die Bauweise der alten Grabdenkmale im ganzen Friedhof folgt dem Baumspalier welches parallel zur kürzeren Seite der ursprünglichen Nekropole läuft. Sie wurden in baumparallelen Reihen erbaut.
Die meisten Grabdenkmale waren von gusseisernen Gittern umfaßt. Davon sind nur einige vorhanden, und nicht in guter Verfassung.
Ein Teil der Gräber, die von der Periode nach 1945 stammen, brechen die ursprüngliche Ordnung - sie wurden im rechten Winkel zu den Grundlinien der Nekropole orientiert.

Eine abgesonderte Fläche auf einer Erhöherung

Anmerkungen über Grabdenkmale und Grabsteine

Grabdenkmale und Grabsteine sind meistens zerstört. Diese sind typisch Objekte, die in der zweiten Mitte des 19. und am Anfang der 20. Jahrhunderts errichtet wurden.
Die älteren Grabdenkmale sind mit hohen Grabsteinen auf einem etwas breiteren Sockel versehen, mit dreieckigen, ovalen oder anderen Formen. Die Mitte der Grabsteine war mit einer Inschrift dekoriert, direkt auf dem Grabstein, im Falle der älteren Grabdenkmale. Die neueren, niedrigeren, massiveren, hatten meistens ein eingesetztes Schild. Hier befinden sich auch einige Beispiele in der vor der Jahrhundertwende ganz populären Form eines Baumstammes.
Im westlichen Teil fand man Fragmente eines Grabdenkmals in einer schwer zu rekonstruierbaren Form. Ein Kreuz auf einer halbovalen architektorischen Verzierung.
Die auf einen Inschriftsockel gestellten Grabkreuze sieht man in Heinzendorf nicht so viel als in anderen Gegenden.
Jetzt sind die Grabdenkmale meistens durch Wildflora überwachsen, viele davon in solchem Grad, daß der Stein kaum sichtbar ist, und daher die Anzahl der Grabdenkmale unschätzbar erscheint. In den meisten Fällen wurden die Grabsteine von den Sockeln heruntergeworfen. In der abgesonderten Fläche gibt es keine Steine mehr auf ihrem alten Platz.

Inventar der Sepulkralmonumente

Auf dem Terrain des Friedhofes gibt es keine Friedhofsgebäude und Einrichtungen. Es gibt auch keine Gruft. Eine durch eine Mauer abgesonderte, und auf einer Erhöherung liegende Fläche ist bemerkenswert. Die teilweise durchsichtige, und verputzte Mauer, die die Fläche umfaßt, wurde mit Rosetten dekoriert.

In dem östlichen Teil der alten Nekropole befindet sich ein Grab mit einem Grabdenkmal das eine vertikale Platte mit leerer Nische für einen Inschriftstein hat. Dank der verbliebenen Fragmente kann man vermuten, das dieses Grab durch eine Mauer mit Pfosten begrenzt war. Zwischen den Pfosten war eine gußeiserne Kette gespannt. Die Pfosten sind nur fragmentarisch vorhanden.

Baumbestand

Friedhofsansicht
Die auf dem Friedhof wachsenden Bäumen sind: Linden, Kastanien und Eichen. Sie wachsen im Spalier und an den Rändern der Nekropolie. Zwischen den Bäumen die im östlichen Teil vorhanden sind, sieht man eine Kastanienallee und einige Linden deutlicher. Im westlichen Teil sind die älteren Bäume zu sehen, die ungefähr 200 Jahre alt sind. Eine Linde, die im nord-westlichen Teil des Friedhofes wächst, ist besonders bemerkenswert, weil sie viel älter als die anderen ist.

Zufahrtallee

Wie komme ich zum Friedhof aus Lissa

Von Lissa nach Guhrau sind Busse vorhanden. Sie halten an der Kreutzung zwischen Heinzendorf und Kraschen an. Heinzendorf ist von Lissa ungefähr 10 km entfernt, es liegt auf dem halben Wege nach Guhrau.
Heinzendorf ist ein ausgezeichnetes Ziel für eine Fahrradreise aus Lissa. Auf dem Weg, aus dem man aus Lissa herausfährt, sieht man ein altes Zollhaus mit typischen architektonischen Kennzeichen der großpolnischen Bebauung. Weiter links, Richtung Heinzendorf, ist die Ruine einer Brücke, die zu preußischer Zeit ein Teil der Lissa-Guhrau Kleinbahnstrecke war.

Erklärungen: cmentarz - Friedhof, zabudowania wsi - Dorfbebauung, kosciol - Kirche

Anmerkungen

Bei der Bearbeitung der Webseite habe ich Dokumentation benutzt die sich in dem Besitz der Evangelischen Gemeinde in Lissa befinden. Der Text in der Dokumentation wurde durch P. Piotrowski zusammengestellt. Jedoch ist er alt und unaktuell. Von der Zeit der Dokumentation wurde der Friedhof Heinzendorf bedeutend weiter zerstört und viele Objekte sind nicht mehr vorhanden.

Alle Änderungen habe ich nach der Besichtigung des Friedhofes vorgenommen, und den Text für die Webseite aufgearbeitet, ich habe mich an Gedenkkonservatorschlussfolgerungen gehalten.

Auf dem Lageplan habe ich die deutschen und polnischen Ortsnamen eingesetzt, weil der Friedhof vor dem 2. Weltkrieg in den entsprechenden Verzeichnissen so eingetragen war. Ausserdem, im Fall weiterer bibliographischer Suche, sind die deutschen Namen der einzige Schlüssel für eine Archivsuche. Bibliographiesuchen in den Biblioteken Posens, Breslaus und Warschaus haben keine positiven Resultate ergeben.

Marcin Błaszkowski

Patrz link:    http://www.glogow.pl/okolice/podstrony/polkowicki/radwanice.htm

Patrz link:    http://www.glogow.pl/okolice/podstrony/gorowski/strupina.htm

Link:    http://www.glogow.pl/okolice/podstrony/legnicki/niedzwiedzice.htm